Andvari - 01.01.2004, Side 88

86
HJALTI HUGASON
ANDVARI
um ástæðum leit hann ekki á kveðskap sinn af þessu tagi sem raunsæjar
lýsingar á sögupersónunum „heldur öllu fremur sem óskmyndir, hugsjóna-
lega persónugervinga“.48 Þá einstaklinga sem hann orti um leit hann því fyrst
og fremst á sem dæmi um „framtíðarmanninn" sem hann treysti sér ekki til
að skynja né skýra nema gegnum ákveðna einstaklinga.49 Líta má svo á að
Kristur hafi verið hinsta „óskmynd“ hans og hinn fullkomni „hugsjónalegi
persónugervingur" mannsins eða mennskunnar. Með öðrum orðum má segja
að Kristur hafi verið frummynd mannsins eða „erkitypisk“ mynd hans, svo
vísað sé til orðaforða djúpsálarfræðingsins C. G. Jungs.30 Hinn mannlegi eða
holdtekni Kristur verður því mikilvæg uppistaða í þeirri viðleitni Jóhannesar
að kveðja samtímamenn sína til dáða og bjarga manninum þannig frá „and-
legri tortímingu“ (sjá hér að framan).
Kristur var þó ekki aðeins slík óskmynd í huga Jóhannesar, heldur byggði
hann líka á siðaboðskap hans þó það væri gert með fyrirvara róttæklingsins.
í greiningu sinni á íslenskum samtímaveruleika 1955 sagði hann t. d.:
„Maður getur stundum meira að segja orðið dálítið guðhræddur og tekið
undir með trésmiðssyninum fræga: maðurinn lifir ekki á einu saman brauði
- og: að hvaða gagni kemur það manninum þótt hann eignist allan heiminn
ef hann bíður tjón á sálu sinni?“51
FramtíÖarsýnin
Jóhann Hjálmarsson skáld hefur látið svo um mælt að Jóhannes úr Kötlum
hafi dreymt um „nýjan heim, nýja menningu, og eru þar komin sósíalísk lífs-
viðhorf‘,52 Þá lætur hann að því liggja að Jóhannes hafi haft þá trú „að mann-
legt vald“ gæti komið þessari nýju framtíð til leiðar. Lítur hann því svo á að
skáldið hafi haft „einfalda lífsmynd“.55 Hér skal þessu mati mótmælt. Aftur
á móti skal því haldið fram að vissulega hafi Jóhannes haft sterka framtíð-
arsýn, en hún hafi verið blæbrigðarík og langt frá því að vera einföld eða í þá
veru að það stæði í mannlegu valdi að skapa það framtíðarland sem hann
þráði. Þá virðist ljóst að hugsýnir hans um framtíðina byggðust ekki aðeins á
hugsjón sósíalismans heldur voru slungnar fleiri þáttum. Hér að framan var
látið að því liggja að trúaruppeldi Jóhannesar hafi mótað hugmyndir hans um
Krist lengi eftir sinnaskiptin. Á líkan hátt hefur Kristinn E. Andrésson fært
rök fyrir því að framtíðarsýn hans hafi einnig átt rætur í uppeldisaðstæðum
hans, þ. e. í ungmennafélagsandanum, en orðið pólitískt róttæk við sinna-
skiptin líkt og kristsmyndin.54
Hér er því haldið fram að það sé réttlætanlegt að nota hugtakið eskatólóg-
ía (sjá hér að framan) um framtíðarsýnina í kveðskap Jóhannesar úr Kötlum.
Jafnframt skal viðurkennt að oft er þessi framtíðarsýn aðeins lfkt og veikur