Tímarit lögfræðinga - 01.10.2004, Blaðsíða 42

5.2.2 Skilyrði bótaábyrgðar
5.2.3 Dómar íslenskra dómstóla
5.3 Mál Karls K. Karlssonar
5.3.1 Röksemdir aðila
5.3.2 Niðurstöður EFTA-dómstólsins
6. LOKAORÐ
1. INNGANGUR
I flestum réttarkerfum gildir sú meginregla að sá sem veldur öðrum skaða
eða veldur skemmdum á eignum annarra skal bæta það tjón sem hann veldur
með því að koma á fyrra ástandi eða, ef það er ekki er mögulegt, með greiðslu
bóta. Þessi meginregla endurspeglast í hugtakinu bótaábyrgð, þ.e. lagaleg
skylda til að bæta tjón.
Einkenni bótaábyrgðar hafa í gegnum tíðina verið breytileg eftir mismun-
andi lagasvæðum og hafa þróast með tímanum. Einkenni bótaábyrgðar hafa
ýmist tengst siðferði, eða fyrir fram ákveðinni hegðun, eða þau hafa verið sett
fram með almennari hætti. Bótaábyrgð hefur verið skilgreind þannig að hún
nálgist það að falla innan ramma refsiréttarins sem hefur í för með sér þær
refsiverðu afleiðingar að greiða verður tjónþola eða ríkinu skaðabætur umfram
raunverulegt tjón. Við skilgreiningu á bótaábyrgð hefur oft verið gengið út frá
ákveðinni siðferðislegri ábyrgð eins og þeirri sem lýst er í hugtakinu culpa í
latínu, en skaðabótaábyrgð getur einnig skapast þótt sök sé ekki fyrir hendi í
tilvikum þar sem áhættumat vegur þyngra. Stjórnmálaleg, efnahagsleg, tækni-
leg og félagsleg þróun hefur í seinni tíð haft mikil áhrif á skaðabótaábyrgð utan
samninga og skilyrði fyrir því að henni sé beitt. Ýmis réttarkerfi hafa mismun-
andi einkenni að því er varðar skilyrði skaðabóta eins og t.d. tort í engilsax-
neskum rétti. Þótt hugtakanotkun fari eftir venjum í hverju landi þá eru grund-
vallarhugtök og efnisatriði að mörgu leyti svipuð. Niðurstöður einstakra mála
eru ef til vill mismunandi þegar meginreglunum er beitt, en um margar tegundir
mála gilda sömu reglur óháð landamærum, lögsagnarumdæmum og mismun-
andi réttarkerfum ef framfarir á sviði iðnaðar og efnahagslegar framfarir eru
sambærilegar.
I réttarkerfum þar sem lög hafa verið skráð með kerfisbundnum hætti
síðustu tvær aldir hafa skilyrði einkaréttarábyrgðar verið lögfest. í ríkjum þar
sem skráning laga hófst enn fyrr, eins og á Norðurlöndunum, hafa dómstólamir
að miklu leyti mótað reglumar um einkaréttarábyrgð. Það skýrir e.t.v. hvers
vegna lagareglumar hafa aðallega þróast með tilliti til lagalegra samskipta milli
einkaaðila. Dómstólamir hafa þurft að dæma í málum tjónþola með ólíkar þarfir
og undir breytilegum kringumstæðum. Og þar til á síðari tímum hefur ríkið
notið víðtækrar friðhelgi í krafti orðanna: „the King can do no wrong“.
Það gæti verið gagnlegt að skoða stuttlega þróun skaðabótaábyrgðar ríkisins
í Noregi, einu EES/EFTA-ríkjanna. Ríkið naut friðhelgi gagnvart lögsóknum
þar til einveldi leið undir lok árið 1814 og lögsóknir gegn ríkinu færðust í vöxt.
336