Uppeldi og menntun - 01.01.2006, Side 35

3
þúfur og hann, ef ekki fleiri. Mikið er lagt upp úr „sjálfstrausti“ sem sé „kjarninn í allri
lífsleikni“ og tengist bæði „sjálfsþekkingu“ og „sjálfsstjórn og sjálfsaga sterkum bönd-
um“. Sjálfstraust „einkennist af tilfinningu fyrir því að geta áorkað hlutunum og eiga
velgengni og hamingju skilið“. „Sjál­fsímynd verður al­drei of g­óð“ (skáletrun höfunda L)
og við „þurfum að kenna börnum að vera sátt við þá ímynd sem þau hafa af sjálfum
sér“.„Sjálfsvirðing“ skal kennd með því að kenna „börnum okkar að hugsa um kosti
sína og góðar hliðar, sættast við sjálf sig eins og þau eru“ (L, bls. 10–11, 43, 47–49 og
53).
Um þessar staðhæfingar allar mætti skrifa heila bók. í fyrsta lagi ruglast höfundar á
(sálrænu) sjálfsáliti og (siðferðilegri) sjálfsvirðingu. Þessir þættir eru oft taldir í samein-
ingu skapa sjálfs(í)mynd einstaklings en halda ber þeim aðskildum enda hvor sinnar
náttúru (sjá Sachs, 1981). Höfundar L virðast hins vegar setja samasemmerki milli
sjálfsímyndar og sjálfsálits. í öðru lagi er ankannalegt að lesa að sjálfsvirðing felist í
að sætta sig við mann sjálfan eins og maður er; þvert á móti hlýtur efling sjálfsvirð-
ingar að felast í því að breyta sjálfum sér í þá átt sem maður vill fara (nema maður sé
fullkominn fyrir – sem við skulum varla gera ráð fyrir að nemendur í lífsleikni séu).
í þriðja lagi vekur undrun að sjálfsímynd verði aldrei of góð. Hvað um óraunhæfa
sjálfsímynd eða jákvæða sjálfsímynd hins siðferðilega forherta? í fjórða lagi hníga
þessi ummæli að sama ósi og áhersla Golemans á að temja verði heitar tilfinningar
og ástríður með sjálfsaga; en einn bakfiskur vitsmunakenningarinnar um tilfinningar
– hugarfósturs aristótelesar sem Goleman þykist vinna úr – er einmitt að útrýma
nauðsyninni fyrir slíka platónska sjálfslöggæslu (sjá Kristján Kristjánsson, 2005). Þetta
eru allt heimspekilegar mótbárur; en í fimmta lagi má minna á hrein sálfræðileg and-
mæli gegn kenningunni um að sterkt sjálfsálit og sjálfstraust sé kjarni velgengni og
heilbrigðs lífernis einstaklinga. ítrekaðar rannsóknir hafa ekki leitt neitt slíkt samband
í ljós; þvert á móti eykur sterkt sjálfsálit líkur á alls kyns áhættuhegðun ungs fólks,
svo sem drykkju, reykingum og óábyrgri kynhegðun. Fylgnin sem fundist hefur milli
jákvæðrar sjálfsímyndar og námsárangurs virðist líka skýrast af því að hið síðara efli
hið fyrra fremur en öfugt (sjá Swann, 1996; Baumeister, Campbell, Krueger og v­ohs,
2003). Miklu trúlegra er raunar, að mínum dómi, að samband sé milli velgengni og
dygða, eins og aristóteles hélt fram.
g­) Viðhorf t­il­ ág­reining­s. Goleman gerir mikið úr gildi tilfinningagreindar við að jafna
ágreining og miðla málum. Ein tilfinning manns sjálfs getur rekist á aðra; tilfinningar
okkar geta í heild rekist á tilfinningar annarra. Rétta leiðin til að leysa slíkan ágreining
er málamiðlun. Goleman fullyrðir jafnvel að ef aristóteles væri á lífi nú tæki hann í
sama streng (1995, bls. 268–269). Það stendur heima að aristóteles kenndi okkur leiðir
til að leysa úr ágreiningi skoðana (sjá t.d. Irwin, 1990). Markmið þeirra leiða var hins
vegar ekki málamiðlunin sem slík heldur það að komast að réttri (sannri) niðurstöðu.
Spyrja má hvort ágreiningur sé almennt af hinu illa: Er hann ekki drifkraftur lýðræð-
islegs samfélags, uppspretta þekkingar og hugmynda? Um tilfinningalegan ágreining
má líka spyrja hvort hann sé alltaf merki þess að eitthvað sé að. Þekktur barnasál-
fræðingur heldur því fram að það sé órækt þroskamerki þegar börn átta sig á því
(venjulega á aldrinum 8–10 ára) að sams konar aðstæður geti framkallað tvenns konar
KRISTJÁn KRISTJÁnSSon