Hugur - 01.01.2006, Side 54

52
Jón A. Kalmansson
II. Nytjahugsun
I stað þess að biðja nemendur að hugsa sér dýrling í dæminu hér að framan
hefði ég getað beðið þá að hugsa sér annars konar manneskju með skapgerð
og siðferðilegt innsæi sem við berum traust til. Sókrates gæti allt eins þjón-
að sama hlutverki og dýrlingur eða helgur maður. Sókrates áleit að betra væri
að þola ranglæti en að fremja það - sem að sjálfsögðu þýðir ekki að honum
hafi þótt fyrri kosturinn eftirsóknarverður. Hann taldi aðeins að af tveimur
illum kostum væri sá fyrri skárri.3 Þegar Sókrates sagði að það væri „betra“
þá átti hann ekki við að það leiddi ævinlega til bestu afleiðinga fyrir sem
flesta að þola fremur ranglæti en að drýgja það. Hann átti við, að ég held, að
það væri betra að vera sú manngerð sem hefiir styrk til að taka á sig ranglæti
annarra fremur en að beita aðra ranglæti; sá sem getur umborið og þolað
þjáninguna æðrulaust er sterkari, heilbrigðari, réttlátari og - þrátt fyrir allt -
hamingjusamari manneskja en sá sem verður að umbreyta þjáningu sinni yfir
í ofbeldi gagnvart öðrum. Eg held líka að Sókrates hafi álitið að samfélag
hinna fyrrnefndu væri betra en samfélag hinna síðarnefndu.
Siðferðishugsun í anda Sókratesar á undir högg að sækja í nútímanum.
Hið menningarlega „andrúmsloft" er henni ekki hagstætt. Sá hugsunarhátt-
ur um siðferði sem mörgum er tamastur nú til dags er einhvers konar nytja-
hugsun, hugsun sem leggur afleiðingar, eða vissa hugmynd um afleiðingar, til
grundvaflar. Fyrir þessu eru án efa margar ástæður. Hér læt ég nægja að
minna á skyldleika slíkrar nytjahugsunar við kjarna stjórnmálahugsunar nú-
tímans; nútímastjórnmál eru eins konar nytjahugsun í verki. Þetta sést vel af
mikilvægi málamiðlana í stjórnmálum. Þegar stjórnmálamaður gerir mála-
miðlun í pólitískum tilgangi þá gerir hann gjarnan fleira en gott þykir. Hann
þarf jafnvel að „óhreinka hendur sínar“, gera það sem hann er sannfærður um
að er misráðið til þess að ná fram markmiðum sínum. En hann þarf ekki að
vera ýkja snjall stjórnmálamaður til að sannfæra sjálfan sig og aðra um að
sektarkennd af þessum sökum sé óþörf. Kæri hann sig um getur hann nær
alltaf vísað til þess að ráðstafanir hans séu gerðar í verðugum tilgangi. Hann
getur, ef hann kærir sig um, réttlætt gerðir sínar siðferðilega með því að
benda á að þeim sé ætlað að tryggja verðmæti sem fólk viðurkennir að séu
mikilvæg. Yfirstandandi „stríð“ gegn hryðjuverkum er aðeins eitt lifandi
dæmi af mörgum um þankagang af þessu tagi. I pófltík er alvanalegt að slæm
verk séu réttlætt í nafni mikilvægs málstaðar og sflk réttlæting á sér rætur í
nytjahugsun. Sá sem aðhyllist slíkan þankagang staðhæfir að það geti bæði
verið nauðsynlegt og siðferðilega rétt að vinna illt verk. Verkið sjálft skiptir
ekki meginmáli heldur það sem af því hlýst. Hann getur viðurkennt að til-
3 Platon, Gorgías 469, Eyjólfur Kjalar Emilsson þýddi (Hið íslenzka bókmenntafélag: Reykjavík
1977). Pólos spyr Sókrates: „Kysir þú þá lieldur að þola ranglæti en að gerast sekur um það
sjálfúr?" Sókrates svarar: „Ég get nú varla sagt að ég vilji annað hvort, en ef ég neyddist til að
velja á milli, þá kysi ég heldur að þola ranglæti en að gera rangt sjálfur". Skömmu áður en Sókr-
ates mælir þessi orð segir hann að „sá sem tekur mann ranglega af lífi“ sé vesalingur og aumk-
unarverður, vesælli og aumkunarverðari en maður sem lætur lífið vegna óréttlátrar aftöku.