Hugur - 01.01.2006, Síða 63

Nytsemi og skilningur
61
I sögum og ævintýrum er stundum greint frá börnum sem til að mynda
fela sig í fataskáp og finna þar hlið inn í annan heim. Slík hlið eru raunar til
og þau eru algengari og nálægari en marga grunar. Þau eru hugtökin sem við
notum í hugsun okkar. Það sem oft skilur einn mann frá öðrum siðferðilega
er ekki það að þeir „velja óhka hluti í sama heimi heldur að [...] [þeir] sjá
óh'ka heima“.16 Hugtökin móta skilninginn og skilningurinn mótar heiminn
sem við sjáum. Munurinn á siðferðilegri sýn Sókratesar og Kristjáns Kristj-
ánssonar er aðeins eitt óvenjuskýrt dæmi um þetta. Kristján ræðir á einum
stað um dæmi þar sem maður getur komið í veg íýrir að járnbrautarvagn
verði fimm verkamönnum að bana með því að hrinda „akfeitum farþega“ út
á brautarteinana. Kristján klykkir út með eftirfarandi athugasemd: „Eins og
skrapp upp úr einum nemanda mínum fyrir nokkru þegar þessi saga var til
umræðu: „Mikið vildi ég að ég hefði kjark til að stjaka við honum.““ Og
Kristján bætir við frá eigin brjósti: „Mikið vildi ég að ég bæri áræði til þess
arna líka“.17 Fáum getur blandast hugur um að sá sem tekur svona til orða
lifir bókstaflega í öðrum heimi en sá sem segir að maður sem tekur annan
ranglega af lífi sé vesæll og aumkunarverður, jafnvel vesælli og aumkunar-
verðari en sá sem lætur lífið vegna óréttlátrar aftöku. Ég held að við, sem
erum oft svo óviss um í hvaða heimi við hfiim, getum verið þeim félögum
báðum, Sókratesi og Kristjáni, þakklát. Með því að gera skýra grein fyrir í
hvaða siðferðisheimi þeir hfa hjálpa þeir okkur að gera okkur ljóst hvaða
heimi hjarta okkar tilheyrir.
V Skilningur
Þar eð ég finn til meiri skyldleika með heimi Sókratesar en Kristjáns langar
mig að ljúka greininni með nokkrum orðum um þann lífsskilning sem mér
virðist hggja að baki þeim orðum Sókratesar að betra sé að þola ranglæti en
að gera rangt sjálfur. Þessi knappa umræða mun að sönnu fyrst og fremst
bera merki um persónulegan skilning minn á þessum lífsskilningi. Sá
Sókrates sem birtist í samræðum Platons, einkum þeim eldri, var meira fyr-
ir að spyrja og efast en að setja fram kerfisbundnar staðhæfingar um hlutina.
Því hggur lífsafstaða Sókratesar hvergi almennilega á borðinu og ef maður
vih gera sér mynd af henni getur maður þurft, eins og ég geri nú, að taka sér
nokkurt bessaleyfi. Stundum vísar Sókrates til goðsagna og dulspeki til að
gefa vísbendingar um skilninginn sem hann hefur í huga, eins og þegar hann
minnist á þá kenningu í Faídóni að við mennirnir séum í eins konar varð-
haldi og því megi enginn leysa sjálfan sig né strjúka með því að fyrirgera
þessu h'fi af sjálfsdáðum. Hann minnist h'ka með velþóknun á þá hugmynd
að til séu guðir sem gæta okkar og mannkynið sé ein af eignum þeirra (62).
16 Iris Murdoch, „Vision and Choice in Morality“, Existentialists and Mystics (Penguin Books:
New York 1997), s. 82.
Kristján Kristjánsson, „Af tvennu illu“, s. 31-32.
17