Hugur - 01.01.2006, Síða 209

Ritdómar
207
aukið ofbeldi á Islandi sé þverrandi þjóð-
erniskennd að kenna“ (122).1 Aður-
nefnd efahyggja höfundar birtist síðan í
lok greinarinnar „Gagniýni og þjóðerni.
Til varnar þjóðernisstefnu" þar sem seg-
ir: „En það að þessi stefna [þ.e. þjóðern-
isstefna] hafi margt sér til ágætis þýðir
ekki að hún sé besta siðferðisstefna sem
menn geti markað, enda sagði ég í upp-
hafx máls míns að tómt mál væri að tala
um „hina bestu stefnu“.“ Mistökin eða
öfgarnar felast í því að álíta „allar teg-
undir þjóðernisstefnu vera af hinu illa“
(130).
Hugsanlega mætti að því fmna hversu
varfærnisleg heildarafstaða höfúndar er,
þ.e. hversu erfitt er að koma hugsun
hans fyrir á afmörkuðum bás og því auð-
velt að saka hann um að leita sér skjóls á
gráum svæðum fræðanna. Gegn því má
þó benda á að heimspekin gerir e.t.v.
meira gagn með því að einbeita sér að
smærri og viðráðanlegri verkefnum. 1
greininni „Endanleg lausn frjálshyggju-
vandans. Stefnulaus stefnuyfirlýsing um
stjórnmáT er frjálshyggjan greind sund-
ur í níu kennisetningar sínar og færð fyr-
ir því rök að engin þessara birtingar-
mynda stefnunnar standist nánari
skoðun, hvort heldur heimspekilega
greiningu eða sögulega rannsókn. Af því
leiðir þó ekki að frjálshyggjan hafi verið
hrakin í eitt skipti fyrir öll3 en engu að
síður virðist mega afsanna aðskildar
kennisetningar sem hún byggir á. Að
taka dýpra í árinni væri í andstöðu við
yfirlýsta sannfæringu Stefáns: „við [get-
um] vitað hvaða stjórnmálaskoðanir við
eigum ekki að hafa, ekki hvaða skoðanir
okkur beri að hafa (við getum kannski
vitað hvað ranglátt samfélag er, varla
hvernig réttlátt samfélag artar sig)“
(156).
Þessi fallveltishyggja er ein þeirra
kenninga sem höfundur setur fram íAst-
arspekt sinni. Hún gildir ekki einungis
um stjórnmálaskoðanir heldur gegnir
einnig veigamiklu hlutverki í fagurfræði.
I „Sálin í Hrafnkötlu. Bókmenntir, túlk-
anir og efahyggjá' reynir Stefán að finna
höfúðþættina í skynsamlegri nálgun sem
forðast öfgar hlutlægnishyggju um lista-
verk (þar sem ein túlkun á listaverki er
rétt en aðrar ekki) og huglægnishyggju
sem birst getur í tilfinningalegri hug-
hyggju, róttækri afstæðishyggju eða efa-
hyggju. Þessir þættir eru annars vegar
téð fallveltishyggja um túlkanir á lista-
verkum, hins vegar fjölhyggja um hverj-
ar hinar réttu túlkanir á þeim kynnu að
vera; það koma einfaldlega ólíkar túlk-
anir til greina en þó í ólíkum mæli. Fyr-
ir mitt leyti þykir mér þessi afstaða mjög
sannfærandi og greinarnar um fagur-
fræði almennt einkar áhugaverðar.
Stefán dregur upp fíngerðan greinar-
mun í „Ljóðið sem ljósmóðir. Siðgæði,
listgæði og bókmenntir“: Bókmennta-
verk þarf til allrar hamingju ekki að vera
þrungið siðferðilegum boðskap en skiln-
ingur á því krefst þess engu að síður að
lesandi hafi eitthvert siðvit til að bera.
Verkið er „siðtengt" og siðferðið er for-
senda bókmenntatúlkana í þeim skiln-
ingi að ef lesandinn setur söguhetjurnar
ekki stöðugt í samhengi við eigin sið-
ferðishugmyndir hegða þær sér með
óskiljanlegum eða merkingarlausum
hætti fyrir honum. En um leið verður
hann móttækilegur fyrir siðtengdri
merkingu verksins rétt eins og af vináttu
við siðviturt fólk og það getur mótað og
eflt siðvit hans.4 Hið Fagra og hið Góða
snertast því við lestur bókmenntanna.
Við hæfi er að spyrja hver munurinn
sé á slíkri list og móralisma í listum því
mér þykir hann ekki verða nógu skýr í
þessum köflum. Annað efni er hér til
umræðu, þ.e. eitt lykilhugtakið í heim-
speki Stefáns, þögul þekking: Tjáningin
sem berst til siðvitsins er pögul en ekki
skýr siðferðilegur áróður. Rétt eins og
verkkunnáttu eða framkomu og lund
fólks verður ekki lýst til hlítar með
upplýsingum í formi staðhæfinga er að-
gangur að þeirri þekkingu bundinn lík-
ingamáli og lýsandi dæmum. Mikilvægri
þekkingu verður ekki lýst með öðrum
hætti en óbeinum. „Fagurbókmenntirnar
[...] auka ekki endilega staðhæfmgar-