Hugur - 01.01.2007, Side 63

Listin á tímum tœkninnar
61
Halldór Laxness um myndir og tækniframfarir
Arið 1928, þegar Halldór Laxness var staddur í Kaliforníu, skrifaði hann alllanga
ritgerð um myndlist sem hann birti í Alþýðubókinni árið eftir.2 Þessi ritgerð er af
ýmsum ástæðum eftirtektarverð. Baksvið hennar er ekki íslenska landslagsmál-
verkið, heldur hinn nýi myndheimur stórborga nútímans, með mannhafi og bíla-
umferð, götuljósum og auglýsingum, verslunargluggum, ljósmyndum og kvik-
myndum. Halldór byrjar á því að þýða langa tilvitnun í Oswald Spengler um
stöðu - eða réttara hnignun - listarinnar í samtímanum og íjallar síðan gagngert
um samband listarinnar og tækninnar. Hann kemur fram sem eindreginn fylgis-
maður tæknilegra framfara, eins og hann raunar átti vanda til á þessum árum
með skrifum um ýmis þjóðþrifamál eins og rafvæðingu, húsnæðismál og almenna
hirðusemi. Halldór telur tæknina hafa leyst mannshöndina af hólmi, ljósmynda-
vélar og kvikmyndatökuvélar eru komnar í stað frumstæðra tækja á borð við blý-
ant og pensil og hann gerir stólpagrín að málurum sem af tómum misskilningi
svelta fyrir úreltar aðferðir við listsköpun. Afstaða hans til myndlistar er á hinn
bóginn svolítið mótsagnakennd að því leyti að hann fjallar um ýmis atriði í sjón-
menningu samtíma síns sem telja verður ný á þeim tíma sem hann er að skrifa
ritgerðina, gerist talsmaður tækninnar og sér ýmsar nýjar hliðar á hlutverki mynd-
listar á sama tíma og hann límir sig, með ákveðnum fyrirvara að vísu, fastan við
ævagamlan skilning á eðli myndlistar: „Við skulum þó setja sem svo að gamni, að
mynd sé eftirlíking hlutar" (172). Halldór hyggst því líta svo á, að minnsta kosti til
bráðabirgða, að eðli mynda sé að vera eftirlíkingar, hann ætlar að aðhyllast eftir-
líkingarkenninguna um list. Þetta veldur sérkennilegri spennu í því sem á eftir fer
milli skilnings hans á listrænni tækni og eðli listarinnar. En samt sem áður er það
einmitt eftirlíkingarkenningin sem gerir honum kleift að greina myndheim sam-
tímans og halda fram ýmsum glaðbeittum fullyrðingum sem hann efaðist reyndar
síðar um að honum hefði verið fitll alvara með.
Lítum fyrst á þá skoðun hans að myndlist sé eftirlíking. Hann fetar sig fram til
niðurstöðunnar í nokkrum skrefum. Fyrst segir hann einfaldlega að mynd sé
eftirlíking hlutar. Það er þó aðeins „hálfur sannleikur". Nánar tiltekið er myndin
eftirlíking af ytra útliti hlutarins. Þar að auki er ytra útlit hlutarins, sem myndin
er af, ekki hið ytra útlit eins og það er, heldur eins og það verkar á sjónina. Og í
ofanálag er það ekki bara eins og það verkar á sjónina almennt, heldur eins og það
sýnist einum manni, listamanninum (173). Þannig hefur hann í raun, smátt og
smátt, nálgast hefðbundna skilgreiningu á málverki.3
En samt sem áður er ekki allur sannleikurinn um myndlistina kominn fram.
Það er ekki nóg að myndlistin sé eftirlíking af ytra útliti hlutarins eins og það
2 Halldór Kiljan Laxness, „Myndir“, Alþýðubókin, Reykjavík, 1929, bls. 157—199. Tilvísanir til ritgerðarinnar hér
á eftir eru innan sviga í meginmáli. Rétt er að geta þess að texti frumútgáíiinnar er víða frábrugðinn seinni
útgáfiim.
3 Sjá t.d. Helga Sigurðsson,„Ávísun um uppdrátta- og málaralistina", prcntuð í Þekking-engin blekking. Afmælis-
rit Amórs Hannibalssonar, Reykjavík, 2006, bls. 305-336; sjá einnig grein mína, „,Skuggsjá sköpunarverksins':
Um fagurfræðileg viðhorf í ritgerð Helga Sigurðssonar, Ávísun um uppdrátta- og málaralistina", Sktmir, 178.
ár, haust 2004, bls. 319-339.