Hugur - 01.01.2007, Page 77

Málsvörn
75
minna liggja ef þeir hefðu hugað að fræðilegri — nákvæmari og agaðri - fram-
setningu þeirra á öðrum vettvangi (sjá nánar í 1.2 og 3.4 hér að aftan). Það er
mikilvægt að við íslenskir heimspekingar af annarri og þriðju kynslóð viðhöldum
þeirri innlendu umræðuhefð sem frumkvöðlarnir í Háskóla Islands hófu; slíkt
má hins vegar ekki verða til þess að við ráðumst jafnan á garðinn þar sem hann er
lægstur.
I.I
Jón A. Kalmansson útmálar í ritgerð sinni tvenns konar hugarheima sem opin-
bera að hans dómi öndverðan lífsskilning og afstöðu til siðferðilegra álitamála.6
Annar er heimur hans sjálfs og Sókratesar, hinn heimur minn og (að minnsta
kosti tiltekinnar tegundar) nytjahugsunar. Eg hygg að það hjálpi nýliðum á sið-
fræðisvellinu að fá að velja á milli skýrra kosta; það er alltént aðferð sem ég hef
oft beitt sjálfur í kennslu og skrifum á íslensku (sjá nánar í 3.1), og þess vegna sæti
síst á mér að amastvið framsetningarmáta Jóns. Þar að auki tel ég að Jón sé hér á
höttunum eftir greinarmun sem skiptir verulegu máli við val á siðferðilegu sjón-
arhorni. Meinið er hins vegar að hann nær aðeins í skottið á þessum mun en
fangar hann ekki til hlítar, að mínum dómi. Ég ætla að bíða með að lcveða upp úr
með hver hinn siðferðilega mikilvægi greinarmunur er fyrr en í 1.6; fyrst er þörf á
að gaumgæfa ýmis atriði í röksemdafærslu Jóns.
Jón hefúr ritgerð sína með þekktri klípusögu um ferðamann og illskeyttan her-
foringja. Sá síðarnefndi gerir ferðamanninum „rausnarlegt tilboð“ um að skjóti
hann einn af tuttugu föngum sem herforinginn hefúr í haldi muni hann sleppa
hinum nítján. Jón gerir sér mikinn mat úr þessari Idípusögu og öðrum í ritgerð-
inni. Engu að síður er viðhorf hans til klípusagna tvíbent og hann bendir réttilega
á ýmsa agnúa þeirra. Hann telur að „Jýrstu viðbrögð“ (s. 49) fólks við slíkum sög-
um séu oft lærdómsríkari en yfirveguð afstaða þess. Þar er ég ósammála Jóni.
Fyrstu viðbrögðin eru sáhæn fremur en siðferðileg, eins og sýnt hefúr verið í sál-
fræðiprófum. Hvernig bregst fólk við „ósköpum“? Ekki, eins og sumir myndu
halda, með því að „frjósa“ og gera ekki neitt heldur með því að gera eitthvað, bara
til að gera eitthvað! í ökuhermisprófi sem ég las eitt sinn um var „ökumaður" til
að mynda settur í þá aðstöðu (sem minnir óneitanlega á dæmisöguna um stjórn-
lausa járnbrautarvagninn er ég vík að innan skamms) að missa stjórn á bifreið
sem stefndi á fimm vegfarendur. Eina úrræði hans, þar sem bremsurnar virkuðu
ekki, var að snúa stýrinu þannig að bíhinn lenti á einum vegfaranda á hinum veg-
arhelmingnum. Yfirgnæfandi fjöldi ökumanna sneri stýrinu í ofboði, en það er
fjarri mér að halda því fram að slík „ákvörðun“ hafi djúptæka siðferðilega þýð-
ingu. Hún á meira skylt við ósjálfrátt líkamsviðbragð. Ef við ætlum að sækja ein-
hvern siðferðilegan lærdóm til klípusagna þá skiptir mestu að leyfa „fyrstu við-
brögðunum" að ganga yfir og bíða eftir því að ígrundunin taki við.
6 Sjá ritgerð Jóns, „Nytsemi og skilningur“.