Hugur - 01.01.2007, Page 92

90
Kristján Kristjánsson
sem vanmetur sjálfa sig? Svavar Hrafn notar orðið „lítillátur" um d) en af ofan-
greindu má skilja hvers vegna það gæti valdið ruglingi. Eg valdi orðið „auðmjúk-
ur“ til að lýsa d). Fyrir því eru ástæður sem Atli tíundar ágætlega í ritgerð sinni:
Orðið hefúr öðlast blæ af vísvitandi vanmati og niðurlægingu sjálfs sín í munka-
fræðum kristinnar kirkju frá tíð Benedikts frá Núrsíu og áfram. Atli telur engu
að síður (og væntanlega Jón einnig) að sterk söguleg, heimspekileg og málfarsleg
rök hnígi að því að skilja auðmýkt sem einbert lítillæti; ekki sem vanmat. Gott og
vel, ég skal ekki teygja lopann frekar um það hér. En fallist maður á þá niðurstöðu
vantar einfaldlega orð í íslensku til að lýsa manngerð d)\ Hvað eigum við að kalla
þann sem telur sig minna verðan siðferðilega en hann raunverulega er ef við meg-
um ekki kalla hann auðmjúkan?36
Það kann að vera efnislegur ágreiningur milli mín og Ada um eitt atriði þessu
skylt. Atli vitnar í margumrædda, nýlega yfirlitsrannsókn í sálfræði sem sýnir
fram á að öll sjálfsmatsfræði síðustu ára virðast hafa byggst á sandi: Engin skýr
fylgni hefur komið fram milli hás sjálfsmats og jákvæðra persónulegra eða félags-
legra þátta (s.s. góðs námsárangurs, siðlegrar breytni o.s.frv.) eins og gert var ráð
fýrir; fremur hefúr mælst fylgni milli hás sjálfsmats og ýmiss konar áhættuhegð-
unar, jafnvel andfélagslegra athafna. Þetta túlkar Adi þannig að ekkert kunni að
vera athugavert, frá sálrænu sjónarhorni, við hógværð, auðmýkt og lítillæti. Hér
er hins vegar nokkuð ólíku saman jafnað: Sjálfsmatsfræði sálfræðinnar byggjast á
prófi á almennri ánægju manns með skynjað hlutfall milli árangurs í lífinu og
eigin keppikefla. Við eigum ekkert skýrt orð í daglegu máli um slíkt hlutfall, en
sálfræðingar hafa nefnt það sjálfsmynd. Það er hins vegar enginn kominn til með
að segja að þótt léleg sjálfsmynd hafi ekki þær skaðvænu afleiðingar sem við var
búist þá hafi vanmat á eigin siðlegu gildi það ekki heldur. Síðara rannsóknarefnið
væri mun afmarkaðra - og raunar á ýmsan hátt eðlisólíkt hinu fyrra. Ég leitaði
nýlega í PsycINFO að reynslurannsóknum á mati á eigin siðlegu gildi og tengsl-
um þess við aðrar breytur. Ég fann engar. Þar voru hins vegar (ýkjulaust!) 11.313
rannsóknir á almennri sjálfsmynd.
3-4
Síðasti og langlengsti hluti ritgerðar Jóns Olafssonar fjallar um greinaflokk minn
um póstmódernismann sem endurprentaður var í Mannkostum. Að sama skapi
og orðunum fjölgar slaknar nokkuð taumhaldið á penna Jóns. Margt af því sem
hann segir um ágafla greinaflokksins er þó rétt. í hverjum hluta hans (sem þurfti
að komast á eina síðu í Lesbók Morgunblaðsins) er rætt um efni sem naumast er
unnt að gera sómasamleg skil nema í mun lengra máli. Nokkur hundruð orð um
póstmódernískan femínisma hljóta, svo að dæmi sé tekið, að vekja fleiri spurn-
ingar en þau svara. I von um að lesendur yrðu samt einhvers vísari - og greina-
flokkurinn ýtti að minnsta kosti við umræðu um viðfangsefni sín á íslensku -
36 Það er að vísu enginn vandi að búa til nýtt orðasamband, s.s. „siðferðileg vanmetakennd", til að lýsa þessari
manngerð, en æskilegra væri að finna orð í daglegu máli sem hefði viðunandi líka merkingu.