Hugur - 01.01.2007, Qupperneq 100

98
Jörg Volbers
sem er heimspekilega mikilvægt. Dæmi um sh'kar setningar eru staðhæfingarnar
í Tractatus\ þessu til skýringar nægir líklega að beina sjónum að setningunni „A er
viðfang". Hér er „viðfang" notað sem umsögn, rétt eins og „að vera viðfang“ sé
eiginleiki á borð við „rauður". En „viðfang" er öllu formlegra hugtak en „rauður",
það er hugtak sem sér til þess að umsagnir eru mögulegar yfirleitt; og formlega
má lýsa því með breytu sem bundin er skammtara: (3v)(x ...), en ekki með um-
sögn. Þegar við notum hugtakið um viðfang sem umsögn misnotum við þessa
rökfræðilegu setningagerð. Þá reynum við að segja eitthvað sem við getum ekki
sagt. Engu að síður er hægt að sýna - til dæmis með viðeigandi táknmáli - hvað
við eigum við þegar við segjum „A er viðfang" eða „til eru viðföng í heimin-
a in
um .
Dulhyggjutúlkunin gagnrýnd
Þegar hér er komið stígur meðferðartúlkunin fram og gagnrýnir dulhyggjutúlk-
unina. Hún sakar hana um grundvallarósamræmi: dulhyggjutúlkunin vilji að
setningar komi inntaki á framfæri, þrátt fyrir að hún viðurkenni merkingarleysið.
Aðgreining þess að segja og sýna láti tungumálið líta út eins og búr sem ekki
hleypi ákveðnum fyllilega hugsanlegum hugmyndum út (þ.e. hugmyndum sem
klæða má í hugtök). Reglum rökfræðilegu setningafræðinnar er lýst sem mörk-
um sem verða til þess að eitthvað verður ómögulegt, líkt og ef við kæmumst að
sameiginlegri niðurstöðu á erlendu tungumáli þar sem okkur skorti aðeins orðin.
Að svo miklu leyti sem við getum sýnt þessar hugsanir getum við — samkvæmt
dulhyggjutúlkuninni - einnig tjáð þetta inntak sem „í eðli sínu“ er merkingar-
laust.
Þar með slaknar þó ekki á spennunni milli formálans og myndarinnar af stig-
anum. Þótt sýnt sé fram á að setningar Tractatus séu merkingarlausar er enn
haldið í þá skoðun að þær tjái eitthvað, að vísu aðeins með þeim hætti að sýna
það. Hvernig er hægt að fella þessa skoðun að kenningu af meiði málrýninnar
sem heldur því fram að aðeins merkingarbærar setningar geti tjáð hugsun og að
allt annað sé, svo vitnað sé í formálann, „einfaldlega merkingarlaust"?
Vandamálið tekur á sig skýra mynd í setningunni „við getum ekki hugsað neitt
merkingarlaust“.n I þessari setningu kemur fram kjarninn í gagnrýninni á tungu-
málið; í henni felst að mörk hugsunarinnar standist á við mörk merkingarinnar.
Þegar verk af meiði málrýninnar gengur út frá því að þessi setning sé sönn, hlýtur
hún að fela í sér hugsun, eitthvað sem hægt er að ræða á merkingarbæran hátt.
Hugsun þarf samt ekki nauðsynlega að vera sönn. Sá möguleiki er fyrir hendi að
kenning málrýninnar sé sjálf vitleysa. Við gætum sem sagt látið sannfærast af
neitun þessarar kenningar: að merkingarleysu megi auðveldlega hugsa og segja.
Sá möguleiki er aðeins fyrir hendi vegna þess að markasetningin segir eitthvað.
Þar sem hún heldur einhverjufram tjáir hún hugsun, og við þurfum að taka afstöðu
10 Dæmið er fengið hjá Coru Diamond, „Throwing Away the Ladder“, Realistic Spirit, 179-204, hér 194.
11 Um þetta atriði og framhaldið sjá Conant, „The Search for Logically Alien Thought”, 149 o.áfr. Conant talar
þar um mörk rökréttrar hugsunar. Setninguna sem ég nota sem dæmi má að mínum dómi líta á sem kjarna
þess sem hér er um að ræða.