Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Page 29

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
þekkja uppruna fræðiorðsins, úr hvaða tungumáli og
af hvaða stofni það er komið og hver er merking
einstakra orðhluta, ef um samsett orð er að ræða.
Jafnframt er oft nauðsynlegt að þekkja helstu
samheiti og andheiti og hver er merkingar- eða
blæbrigðamunur í notkun þeirra. I þriðja lagi er
íðorðasmiðum nauðsynlegt að þekkja nokkuð ná-
kvæmlega það flokkunarkerfi sem fræðiorðið tilheyrir,
hvort hugtakið sé hluti af stærri heild og hvort það
feli í sér undirfyrirbæri eða undirflokka, hvernig það
greinist frá þessum fyrirbærum og hvaða fræðiorð og
þýðingar séu notuð um hvert þeirra. I fjórða lagi er
oft gagnlegt að vita hvort og hvernig umrætt fræðiorð
og önnur skyld orð og hugtök hafi verið þýdd eða
meðhöndluð áður.
Hypoventilation - vanöndun
Heilsugæslulæknir einn lét frá sér heyra og benti á að
betur mætti gera við þýðingu á nafninu hypoventila-
tion í Iðorðasafni lækna og að engin ástæða væri til
þess að forðast heitið vanöndun.
Þegar málið var kannað kom í ljós að Iðorða-
safnið gefur upp tvo þýðingarmöguleika: 1. grunn-
öndun, 2. ? minnkuð loftskipti um lungnablöðrur.
Spurningarmerkið táknar að Orðanefndin hefur
ekki fundið þýðingu við hæfi. Þegar hins vegar er
litið á andheitið hyperventilation kemur í ljós
ósamræmi, því að þar eru einnig tveir þýðingar-
möguleikar, en þeir hafa ekki verið meðhöndlaðir
á fyllilega sambærilegan hátt: 1. ofuröndun, 2.
oföndun.
Venjulega er forskeytið of- notað þegar tákna
þarf of mikið af einhverju, samanber ofát, ofdrykkja,
ofnœmi og ofvirkni.
Orðin oflieyrn og ofsjónir eru skemmtileg frá-
vik sem teygja merkingu forskeytisins til hins
ítrasta, heyrn og sjón eru svo mikil að það heyrast
hljóð eða sjást sýnir sem ekki eru einu sinni til.
Forskeytið ofur- er hins vegar notað þegar tákna
þarf eitthvað mjög mikið, samanber ofurafl, ofur-
hugi, ofurmagn. Þannig gæti sá Hafnfirðingur sem
heyrir mælt mál alla leið úr Kópavogi haft ofur-
heyrn, en verið saklaus af ofheyrnum.
Máltilfinning undirritaðs varðandi þessi tvö
forskeyti er á þann veg að ofur- tákni meira magn
eða gefi meiri áherslu en of-, til dæmis þannig að
ofskammtar lyfs séu einfaldlega of háir skammtar,
en að ofurskammtar séu risaskammtar. Oföndun
er samkvæmt þessum skilningi of mikil öndun, en
ofuröndun enn meiri öndun, svo mikil að kalla
mætti gríðaröndun. Framhald í næsta blaði.
FL 1991; 9(6): 4
Öndun
I SÍÐASTA PISTLI VAR RÆTT UM HYPO-
ventilation (vanöndun) og hyperventi-
lation (oföndun). Við athugun hafði komið í
ljós að betur mætti gera við þýðingar þessara orða í
Iðorðasafni lækna.
Nú verða skoðuð ýmis önnur orð, sem tengjast
öndun. í latínu er sögnin ventilare. Hún virðist
fyrst hafa verið notuð um það að blása, loftrœsta
eða láta blakta í lofti eða vindi, en ekki sérstaklega
um það að anda. Síðar hefur hún verið notuð um
þá athöfn að koma fersku lofti niður í lungun og
lungnalofti út aftur. Sagnirnar spirarc og respirare
hafa hins vegar upprunalega verið notaðar um það
að anda, draga andann og ná andanum, in-spirarc
að anda inn og ex-spirare að anda út. Merking
þeirra orða, sem dregin eru af respirare, hefur síðan
verið útvíkkuð og er enska orðið respiration nú
notað sem yfirheiti á öllum öndunarferlinum, auk
þess að vera notað sem lífeðlisfræðilegt undirheiti
sömu merkingar og ventilation og sem lífefna-
fræðilegt undirheiti á þeim ferli sem felur í sér
notkun súrefnis í efnaskiptum frumna.
Respiration
Yfirheitið öndun felur þannig í sér loftskipti milli
umhverfis og frumna líkamans, en hlutar þess ferils
eru loftun lungnanna (ventilation eða pulmonary
respiration), lofttegundaskipti milli lungna og blóðs
(gas exchange), loftflutningar með blóði í æðakerfinu
(gas transport), lofttegundaskipti milli blóðs og vefja
(gas exchange) og loks súrefnisnotkun í efnaskiptum
frumna (tissue eða cellular respiration).
íðorðasafnið gefur þrjár þýðingar á orðinu
rcspiration: 1. öndun, vefjaöndun. Eðlisfrœðileg og
efnafrœðileg ferli loftskipta vefja og vökvanna sem
umlykja þá. 2. öndun, andardráttur. Innöndun lofts
úr umhverfinu og útöndun lofts með auknu koltví-
sýringsmagni. 3. öndunarefnaflutningur. Flutningur
blóðs á öndunarlofti, súrefni og koltvísýringi.
Þarna virðist útskýringin með fyrstu þýðingunni
fremur vísa í það, sem hér að ofan er kallað loft-
tegundaskipti, en í súrefnisnotkun vefja og frumna.
Þetta þyrfti að lagfæra. Utskýringin með annarri
þýðingunni vísar greinilega í loftun lungnanna og
því þyrfti að benda þar á samheitið ventilation.
Þriðja þýðingin er hins vegar vafasöm, ef ekki al-
röng, því að hún vísar í það sem á ensku kallast
blood gas transport. Nær hefði verið að nota eftir-
farandi: 3. öndun. Yfirheiti um feril og notkun súr-
efnis í orkuefnabúskap lifandi vera.
Læknablaðið / fylgirit 41 2001/87 29