Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Page 60

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
an, nefnist hálahinma. Slíkt veldur stöðugri hættu
á misskilningi, því að heitið á serosa (tunica
serosa) er hála (kvk) eða hálhjúpur. Nær væri að
nefna liðvökvann liðslím (hk) og liðhimnuna lið-
slímu (kvk). I öðru lagi lætur heitið títa, sem þýð-
ing á villus, ókunnuglega í eyrum, en ef til vill má
þó venjast því. Pað bætir ekki úr skák að undir-
ritaður hefur vanið sig á það, við lýsingar á fylgju-
rannsóknum eftir barnsburð og fósturlát, að nefna
villi chorii fylgjutotur. Vafalaust er ekki útilokað
að skipta um og nefna þær nú fylgjutítur. Pá er það
hnökri, sem þýðing á nodulus. I síðasta pistli tjáði
undirritaður þá skoðun sína, þó án nokkurs rök-
stuðnings, að heitið hnúður væri betra. í ljós kemur
að þá stangast að vissu leyti á þýðingar á granul-
oma, bólguhnúður, og nodulus, hnúður.
Þetta er rakið til þess að benda á þann vanda,
sem oft kemur upp við orðasmíð, að eitt rekst á
annars horn. Líklega verður undirritaður því bæði
að sætta sig við títuna og hnökrann. Lituð, títu-
hnökrótt liðslímubólga tjáir erlenda heitið af ná-
kvæmni og er einu atkvæði styttra. Enn styttra
heiti væri þó æskilegra á máli arftaka hinna gagn-
yrtu víkinga.
FL 1994; 12(5); 8
Kennslugögn
Prófessor Þorkell Jóhannesson hringdi
og kvaðst vera upphafsmaður þess að heitið
aðrétta væri notað um ákveðna tegund
kennslugagna sem dreift væri til nemenda. Hann
kvaðst nota heitið um kennslugögn sem væru komin
á það stig að þau væru tilbúnir textar í hefti en ekki
komin í útgefna bók. Heitið útbýti kvaðst Þorkell
einnig nota um kennslugögn, en þá væri um að ræða
stök blöð eða fá, ekki tilbúin í hefti. Hvort sem menn
eru Þorkeli sammála eða ekki þá verður að segja að
þessi vinnubrögð hans eru til fyrirmyndar, ekki
einasta það að taka upp góð íslensk heiti í stað
leiðinlegra slanguryrða heldur einnig að láta fylgja
skilgreiningar.
Undirritaður leitaði lítillega í tiltækum orða-
bókum. íslensk orðabók Máls og menningar upp-
lýsir að sögnin að útbýta merki að útdeila eða
skipta í skammta. Þá er einnig til sögnin að býta,
sem er svipaðrar merkingar, að útbýta, úthluta eða
hafa skipti á. íslenska orðsifjabókin rekur uppruna
þessarar sagnar meðal annars til dönsku sagnarinn-
ar bytte: að skipta um eða hafa skipti á. Nafnorðið
býti hefur hins vegar þrjár uppgefnar merkingar:
skipti, hlutur eða kjör. Orðtakið að bera eitthvað
úr býtuin má finna í íslensku orðtakasafni Halldórs
Halldórssonar og merkir afl öðlast eitthvað. Væntan-
lega er upprunaleg merking sú að fá hlut sinn úr
skiptum á afla eða ránsfeng. Eins og greint var frá í
síðasta pistli finnst nafnorðið útbýti ekki í þessum
bókum, en er nú notað um það sem útbýtt er.
Aðrétta
Frásögn Þorkels af tildrögum þess að hann tók upp
heitið aðrétta um fyrrgreind kennslugögn er frásagnar
virði. Hann segist hafa fengið orðið að láni úr Sjálf-
stæðu fólki Halldórs Kiljans Laxness og fyrst hafa
notað það á þennan hátt í október 1993. I fimmtug-
asta og sjöunda kafla segir frá því að Nonni litli sonur
Bjarts í Sumarhúsum skyldi fara í fóstur alla leið til
Vesturheims. Hann hafði fram til þessa sofið við fóta-
gafl ömmu sinnar, undir skarsúð með lófastórum
glugga. Heimurinn var að opnast fyrir honum, en
hann gat ekki sofnað og ,/anst eins og líftð alt vœri
uppfrá þessu ein hikandi vornótt,-“. Að skilnaði og
honum væntanlega til einhverrar huggunar fer gamla
konan „innundir koddableðilinn sinn og tekur þar
fram lítinn paufa“, sem í voru „tveir dýrgripir, einu
gripirnir sem hún átti, handlínan og eyrnaskefdlinn'".
Þetta tvennt gaf hún Nonna litla, „betur gat hún ekki
gert“, og sagði um leið: „O þetta er sosum eingin
aðrétta. En þú getur vafið þessum klút um hálsinn á
þér á hátíðisdögum þegar vel viðrar. Og eyrnaskef-
illinn sá arna, liann ku hafa verið leingi í œttinni."
Nonni litli þakkaði þegjandi og með handabandi,
„þvíhann kunni eingin orð til að þakka slíka gjöf.“
A sinn hátt laka nemendurnir þegjandi við aðréttunni
frá kennara sínum, en hvernig þeir kunna að meta
hana er önnur saga.
Lyfleysa
A fræðslufundi fyrr í vetur var lýst eftir góðu heiti á
því fyrirbæri sem nefnist placebo á fræðimálinu. í
latínu má finna sagnorðið placeo, sem hefur verið
tekið upp í ensku í formi sagnarinnar to placate,
sœtta, róa eða gera ánœgðan. Placebo er því eitthvað
sem sættir eða róar einhvern og gerir hann ánægðan.
Læknisfræðiorðabækur gefa skilgreiningar á borð við
þessar: 1. óvirkt efni í formi lyfs, sem er gefið sjúk-
lingum til sefjunar, og 2. efni sem líkist lyft, sem
verið er að prófa, en er óvirkt, oft án vitundar sjúk-
lings og jafnvel lœknis. Iðorðasafn lækna gefur þýð-
inguna lyfleysa, en vera má að það heiti líki ekki öll-
um. Heitið lyfleysa samræmist fyllilega skilgreiningu
tvö hér að ofan, en nær ekki að gefa í skyn hin sefjandi
áhrif sem fyrri skilgreiningin vísar í. Hér með er lýst
eftir fleiri tillögum.
60 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87