Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Qupperneq 70

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
brögðum gegn sýkingu, með eða án sýklablœðis.
Líklegt er þó að heitið fulminant sepsis eigi eftir
að hverfa, en í stað þess komi severe sepsis, sem er
nú formlega skilgreint hugtak: sýklasótt með trufl-
un á líffœrastarfsemi, minnkuðu gegnflœði eða
lœkkuðum blóðþrýstingi. Nota má sama íslenska
heitið, svæsin sýklasótt.
Lbl 1995; 81:355
Dyslexia
Margrét Leópoldsdóttir, læknir, hafði
samband og óskaði eftir umræðu um
hugtakið dyslexia. Stofnað hefur verið
félag, Islenska dyslexíufélagið, fyrir þá sem eiga við
þetta vandamál að etja eða hafa áhuga á því. Þrátt
fyrir rækilega umræðu tókst ekki að finna alíslenskt
heiti á félagið og er það miður.
Heitið dyslexia er komið úr grísku. Forliðurinn
dys- vísar í erfiðleika, skort, tregðu eða eitthvað
sem er rangt, slœmt eða erfitt. Miðhlutinn lex- er
kominn af nafnorðinu lexis, sem merkir orð eða
mál. Síðasti liðurinn -ia táknar svo ástand. Gríska
sögnin legein merkir að tala eða segja frá. Heitið
dyslexia getur samkvæmt þessu náð til ástands sem
felur í sér erfiðleika með orð, mál eða tal.
Upphaflega mun það þó eingöngu hafa verið
notað um lestrarörðugleika, en önnur heiti voru
notuð um önnur afmörkuð hugtök, svo sem dys-
graphia um skriftarörðugleika, dyslogia um tján-
ingarörðugleika og dysphasia um mál- og tal-
örðugleika. Læknisfræðiorðabók Stedmans skil-
greinir dyslexia þannig: lesfœrni langt neðan þess
sem búast mœtti við, miðað við greind einstaklings
og aðra fœrni. Iðorðasafn lækna gefur eftirtaldar
þýðingar á dyslexia: torlœsi, lesvandkvœði, lestrar-
örðugleikar og lesglöp.
I íslenskum orðabókum má finna heitin les-
blinda og orðblinda. Þau hafa náð nokkurri út-
breiðslu meðal almennings, en verið gagnrýnd
vegna þess að um eiginlega blindu er ekki að ræða.
Skynjunin er í lagi en taugaboðin víxlast á leiðinni.
Orðaskrá úr uppeldis- og sálarfræði, sem gefin var
út á vegum Islenskrar málnefndar 1986, tilgreinir
lesblindu sem þýðingu á alexia og gefur skilgrein-
inguna: spillt hœfni til að lesa skrifað eða prentað
mál, þó að óskert sé sjón og greind. Þar er torlæsi
gefið sem þýðing á dyslcxia og skilgreint þannig:
spillt geta til lestrar eða skilnings á því, sem lesið er,
upphátt eða í hljóði, óháð talgöllum. I orðaskránni
má einnig finna heitin rithömlun fyrir dysgraphia,
ritstol fyrir agraphia, málskortur fyrir dysphasia og
málstol fyrir aphasia.
Heilkenni
Margrét, sem sjálf hefur reynslu af torlæsi, lét undir-
rituðum í té ýmsar almennar upplýsingar um fyrir-
bærið dyslexia. Fram kemur að hugtakið að baki
þessa heitis hefur nú verið útvíkkað og nær til þess
sem kalla má „erfiðleika með orð“, það er bæði til
vandkvæða með lestur og ritun orða. Svo hafa sumir
víkkað hugtakið svo mikið að réttast væri að tala um
heilkenni (dyslexia syndrome). Þó að lestrar- og rit-
örðugleikar, sérstaklega það að víxla stöfum, séu
helsta merki þessa heilkennis, þá getur fleira fylgt,
svo sem örðugleikar við að greina milli hægri og
vinstri hliðar, viss hljóðskynjunarvandkvæði, dýptar-
skynsvandamál og truflun á samhæfingu flókinna fín-
hreyfinga. Almenn greindarskerðing er hins vegar
ekki hluti af þessu heilkenni.
Orðasmíð
Hvernig er hægt að koma öllu þessu fyrir í einu ís-
lensku heiti, sem er bæði nákvæmt og ekki niðrandi á
neinn hátt? Það er sennilega ógerlegt. Hér er því,
nánast í hnotskurn, eitt helsta vandamál íðorðasmíð-
anna. Svo miklar kröfur eru gerðar til nýrra íslenskra
íðorða að ekkert má út af bregða. Ætlast er til að ís-
lensku heitin sýni nákvæmlega það sem að baki ligg-
ur, en séu þó stutt og með réttri hrynjandi. Að öðrum
kosti eru þau dæmd til einmana refsivistar í lokuðu
Iðorðasafninu! Vondum erlendum fræðiorðum, svo
sem dyslcxia. er slett, fremur en að notuð séu einhver
þeirra íslensku orða, sem þó er völ á. Félagið hefði
vel mátt heita Islenska torlæsisfélagið eða íslenska
les- og ritvillufélagið (skammstafað ÍSLES).
Orðið torlæsi gefur ekki til kynna að um sér-
staka tegund lesörðugleika sé að ræða. Betur má
því gera við þýðingu á dyslexia (í þrengstu merk-
ingu). Undirritaður hefur nýlega fengið því fram-
gengt hjá Orðanefndinni að fyrirbærið dysplasia
verði nefnt rangvöxtur (ekki misvöxtur) og í sam-
ræmi við það getur dyslexia fengið heitið ranglæsi
og dysgraphia heitið rangskrift.
Dyslexia í víðari skilningi (dyslexia syndrome)
þarfnast einnig úrlausnar. Meðal þess, sem í hug-
ann kemur, eru heitin: ranglæsisheilkcnni, stafa-
víxlaheilkenni, orðvilluheilkenni, táknboðatruflun
og boðtregðuheilkenni. Hafi einhver lesandi betri
tillögur er hér með óskað eftir þeim til umræðu og
kynningar.
Lbl 1995; 81:435
70 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87