Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 72

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
nauð sem fram kemur við alvarlegan súrefnisskort
hjá fóstri eða ófæddu barni. Klínísk merki um
fósturnauð eru til dæmis truflanir á hjartslætti og
óvænt litun legvatns. Litun legvatnsins stafar af því
að fóstrið - eða barnið - missir ristilinnihald út í
legvatnið þegar það verður fyrir alvarlegu áfalli.
Meconiuin nefnast fyrstu hægðirnar, sem koma
frá nýfæddu barni, og á sama hátt hægðainnihald
ristils hjá fóstri. Heitið meconium er komið úr
grísku og er talið dregið af niekonion, heiti á safa
valmúans, sem ópíum er unnið úr. Sá safi er
væntanlega þykkfljótandi og svipaður útlits og
umræddar nýburahægðir. Meconium hefur fengið
heitið barnabik í Iðorðasafninu, en í íslenskum
læknisfræðiheitum Guðmundar Hannessonar frá
1954 er einnig getið um barnaat og barnasortu.
Undirritaður hefur notað heitið fóstursaur, eink-
um þegar um fóstur er að ræða. Fóstursaurinn er
svargrænn, þykkur og slímkenndur, og gefur leg-
vatninu sérkennilegan grænleitan blæ þegar hann
blandast því. Hugtakið grænt legvatn er vel þekkt
á fæðingarstofnunum sem vísbending eða merki
um hættuástand hjá ófæddu barni.
Fósturnauð er nýtt heiti, góð og lipur þýðing á
fetal distress, og þarf það einnig að komast inn í
Iðorðasafn lækna. I þessari samsetningu táknar
fetus ekki eingöngu fóstur, heldur, og jafnvel
miklu fremur, ófætt barn. Barnsnauð er gamalt ís-
lenskt heiti, sem vísar til fæðingar barns. Pað er
annars vegar notað um eðlilega jóðsótt, léttasótt
eða fœðingarhríðir konu, en hins vegar um erfiða
fœðingu. Orðið jóð merkir ungbarn eða afkvœmi,
en samkvæmt Islenskri orðsifjabók Asgeirs
Blöndals Magnússonar er uppruni þess óviss og
umdeildur. Kona í barnsnauð getur því ýmist verið
þunguð kona sem hefur tekið léttasóttina án sér-
stakra vandkvæða eða þunguð kona sem á í erfið-
leikum með að fæða.
Heilkenni - samkenni
Þorkell Jóhannesson, prófessor, sendi stutt bréf í til-
efni af umræðu um heilkenni í síðasta pistli. Þorkell
kvaðst í mörg ár hafa notað heitið samkenni um
syndrome, og sagði svo: „enda er það nokkuð gegn-
sœ og augljós þýðing og merkir einfaldlega öll þau
einkenni, sem eru sameiginleg nánar skilgreindu og
afmörkuðu sjúkdómsástandi.“ Undirritaður notaði
sjálfur heitið sanistæða, og þótti það best, þar til
hann tók þá ákvörðun að hlýða vísbendingu íðorða-
safnsins og fara að nota orðið heilkenni, sem hann
hefur síðan getað sætt sig við. Ekki er hægt að gagn-
rýna röksemdafærslu Þorkels, en henni má reyndar
fullt eins vel snúa lil varnar hinum orðunum. Hins
vegar þurfa læknar að ná sátt um eitt heiti og þar sem
heilkenni er nú, með aðstoð Iðorðasafns lækna, að ná
vissri útbreiðslu, sýnist það rétti kosturinn.
Bakrauf
Bakrauf er heiti sem undirritaður virðist alls ekki
geta vanist og kveinkar sér reyndar undan í hvert
sinn sem það kemur fyrir í verkefnum starfshóps
Orðanefndar. Fyrsta mótbáran var sú að hér væri um
gamla dönskuslettu að ræða. I Danskri orðabók
Freysteins Gunnarssonar frá 1957 er að vísu ekki að
finna „bagr0v“, en þar kemur orðið r»v fyrir og er
talið ruddalegt heiti á rassskoru, rassi eða boru.
Danska orðið bag merkir að sjálfsögðu bak, en í
sömu orðabók eru einnig gefnar þýðingarnar bossi,
rass og bakhluti.
I Lexicon poeticum Sveinbjarnar Egilssonar frá
1931 er greint frá því að Bakrauf sé heiti á tröll-
konu, „egl. Bagr0v med en spalted bag, eller med
en usœdvanlig stor r0v.“ I Læknisfræðiheitum GH
er heitið bakrauf hins vegar notað sem íslenskt
fræðiheiti á anus og hefur síðan verið tekið upp í
íðorðasafn lækna. Þar er það talið upp á undan
heitunum endaþarmsop og rassgat, sem gefur til
kynna að bakrauf sé besta heitið. í Líffæraheitum
Jóns Steffensen er „bakið“ í bakrauf haft innan
hornklofa og gefur það til kynna að rauf sé full-
nægjandi heiti á anus.
Lbl 1995; 81: 569
Endaþarmsop
Heitið anus er komið úr latínu en
hugmyndir um uppruna virðast ekki
einhlítar og sumar lítt skiljanlegar. Vísað er
í sanskrít þar sem sögnin as merkir að sitja og sögnin
an merkir að anda eða að blása. Læknis- og
líffræðiorðabók Wileys rekur skyldleika til latneska
orðsins animus, sem merkir andi, sál eða hugur. Þá
er vísað til þess að latneska nafnorðið anus geti merkt
liringur. Skilgreining læknisfræðiorðabókar Sted-
mans á anus er þessi: Neðra op meltingarvegarins,
liggur í glufunni milli þjóhnappanna, en um það
eru hœgðir losaðar.
Lýsingar í líffærafræðibókum benda til þess að
opið á endaþarminum sé hringlaga. Máltilfinning
undirritaðs er hins vegar á þann veg að rauf' sé
aflangt op á sama hátt og rifa eða glufa. Það er
72 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87