Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Side 75

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
um. Nægir að nefna bakteríuna Helicobacter, sem
fyrir skömmu hét Campylobacter og þar áður
Vibrio. Heiti einstakra sýkla eiga sér margvíslegan
uppruna, til dæmis eru þau oft dregin af nöfnum
vísindamanna (Salmonella, Escherichia, Klebsi-
ella, Neisseria, Nocardia), stundum af sérstöku út-
liti (Streptococcus, Diplococcus, Clostridium,
Helicobacter, Corynebacterium, Spirochaeta), en
einnig af staðsetningu sýkingar í líkamanum
(Pneumococcus), sjúklingahópi sem hefur veikst
af þeirra völdum (Legionella), búsetu í líkaman-
um (Enterococcus) eða jafnvel hegðun á smásjár-
gleri (Vibrio). Mannanöfnin er ógerlegt að þýða
og einnig mörg hinna svo að vel sé.
Umritun sýklaheita
í pistli í Fréttabréfi lækna í ágúst 1990 fjallaði Karl
Kristinsson, læknir, um nafngiftir í sýklafræði. Par
kemur fram að einungis örfá hinna íslensku bakteríu-
heita séu í notkun og segir Karl beinum orðum:
„Óþarfi er að íslenska öll bakteríunöfn.“ Undirrit-
aður vill nú stíga skrefi lengra og leggur til að bakt-
eríuheiti verði ekki lengur þýdd á íslensku heldur
umrituð nokkurn veginn hljóðrétt eins og heiti lyfja
og lyfjaefna. Sem dæmi má taka: stafýlókokkur,
streftókokkur, salmónella, eserikía, klebsíella, list-
ería og hemófílus. Æskilegt væri að fenginn yrði
vinnuhópur til að ganga frá samræmdum reglum.
Lbl 1995; 81:751
Málfar á fræðslufundum
Fyrir nokkru hlýddi undirritaður á
læknisfræðilegan fyrirlestur, sem haldinn
var á virðulegum fræðslufundi á íslenskri
sjúkrastofnun. Auk fyrirlesara og fundarstjóra höfðu
tugir manna úr ýmsum starfshópum safnast saman til
að hlýða á forvitnilega frásögn af fræðilegum
nýjungum í tiltekinni grein. Fyrirlesarinn hafði
augljóslega lagt mikla vinnu í undirbúninginn og vildi
án efa sýna fræðunum og áheyrendum sínum fulla
virðingu. Hann var vel greiddur og vel klæddur og
notaði augljósa þekkingu sína á efninu til að vekja
hrifningu og áhuga viðstaddra. Þó var eins og honum
hefði ekki komið í hug að tilefninu hæfði vandað
íslenskt málfar. Erlendu sletturnar gengu yfir
áheyrendur eins og fyrirlesarinn væri þátttakandi í
óformlegum kaffistofuumræðum í þröngum hópi
jafningja.
Slettur
Nýjustu hugtökin á fræðasviði fyrirlesara birtust flest
í ensk-amerískum útgáfum án þess að tilraun væri
gerð til íslenskunar. Sárast var þó að hlusta á slettur í
stað algengra og almennt viðurkenndra íslenskra
fræðiorða. Notað var heitið kanser í stað krabba,
túnior í stað œxlis, malign í stað illkynja, hcnign í
stað góðkynja, extensjón í stað útbreiðslu, inffltra-
sjón í stað íferðar, organ í stað líffæris og lesjón í
stað meins eða meinsemdar. Að auki var erlendum
vefja- og líffæraheitum óspart slett: múkósa í stað
slímhúðar, súbmukósa í stað slímhúðarbeðs, kólon
í stað ristils og pankreas í stað briskirtils. Loks voru
ýmis almenn erlend orð notuð án þýðingar: ópera-
sjón í stað aðgerðar, próblem í stað vandamáls,
korrclasjón í stað samanburðar og kombínasjón í
stað samsetningar.
Framantalið hefði flest mátt lagfæra án mikillar
fyrirhafnar og án þess að fyrirlesturinn yrði hlað-
inn óskiljanlegum nýyrðum. Nýju hugtökin, sem
hvergi er að finna í læknisfræðiorðabókum, eru
hins vegar erfiðari viðfangs og skal fyrirlesari í
reynd ekki gagnrýndur vegna þeirra. Hitt má þó
benda á að Orðanefnd læknafélaganna er ávallt
reiðubúin til aðstoðar.
Carcinoma in situ
Starfshópur Orðanefndar ræddi nýlega um hugtakið
carcinoma in situ. I Iðorðasafni lækna er það nefnt
staðbundiö krabbainein, en það er að mati undir-
ritaðs ekki nægilega sértækt heiti.
Læknisfræðiorðabók Stedmans skilgreinir
carcinoma in situ á þann veg að um sé að ræða
meinsemd sem einkennist af þeim frumubreyting-
um sem tengjast ífarandi krabbameini, en er bundin
við þekju og án vefjafrœðilegra ummerkja um ífar-
andi vöxt. I sama streng taka aðrar skilgreiningar.
Læknis- og líffræðiorðabók Wileys bætir því við að
meinsemdir af þessu tagi finnist oftast í leghálsi og
húð, en einnig í berkju-, vélinda-, leggangna-, leg-
slímu-, maga- og ristilþekju. Til viðbótar má nefna
ganga og kirtilblöðrur í brjóstum. Almennt er gert
ráð fyrir að carcinoma in situ sé vís fyrirboði ífar-
andi vaxtar, krabbameins sem þrengir sér inn í að-
læga vefi. Þarna er sem sagt um að ræða fullmynd-
að krabbamein, en þó örsmátt og bundið við þekju
slímhúðar, húðar eða kirtils. Nýlegt samheiti er
intraepithelial carcinoma, innanþekjukrabbamcin.
Situs er latneskt orð sem vissulega er oft þýtt
með íslenska orðinu staður, en aðrar tilgreindar
þýðingar eru: lega, staða, ástand, starf afstaða og
bygging eða byggingarlóð. In situ merkir þá ein-
faldlega á stað, til dæmis vísar heitið carcinoma in
situ cervicis uteri í krabbamein á einhverjum stað í
71
Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87 75