Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Qupperneq 82

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
ccitabolism, þœr sem breyti stóram sameindum í
litlar.
Anabolism hefur augljóslega valdið erfiðleikum
þegar leitað var að íslensku heiti. Iðorðasafnið
gefur fjórar þýðingar: aðlífun, tillífun, tillífgun og
ílifun. Ekki hefur verið neitt auðveldara að komast
að niðurstöðu um catabolism: frálífun, efnismolun
og sundrunarferli. I Islenskri orðabók Máls og
menningar finnst að auki orðið úrlífun og er það
talið samheiti við frálífun. Gríska forskeytið ana-
merkir upp, aftur eða til baka, en kata- er andheiti
þess og merkir niður. Heitið anabolism er því notað
um uppbyggingu lífrænna efna, en catabolism um
niðurbrot.
Undirrituðum er ekki kunnugt um uppruna
orðhlutans -lífun, en í Orðabók Máls og menning-
ar er hann ekki útskýrður með öðru en tilvísun í
frálífun og úrlífun. Lífun er að ýmsu leyti gott heiti
þegar vísa skal í lífræna starfsemi, en það virðist
ekki hafa náð vinsældum í öllum herbúðum. Efna-
lífun gæti þó verið heiti á lífrænum efnabreyting-
um, efnaskiptum. Gaman væri nú að heyra frá
kennurum læknadeildar eitthvað um það hver af
þessum íslensku heitum séu í almennri notkun.
Metabolite
Læknisfræðiorðabók Stedmans skilgreinir á þann
veg að metabolite sésérhver afurð efnaskipta (fœðu-
efni, milliefni, úrgangsefni), sérstaklega frálífunar.
í því samhengi er lífefni vafalítið vel samrýmanlegt
íslenskt heiti. Þó finnst undirrituðum nú að betri
kostur sé að taka upp heitið lífunarefni og það má þá
skýra þannig að það sé efrii sem tekur þátt í eða
verður til við efnalífun. Þessari hugmynd til varnar
má búa til þær einföldu orðskýringar að lífefni sé
hvert það efni sem nauðsynlegt er lífi, en að lífunar-
efni séu einungis þau efni sem tengjast efitalífun,
efnaskiptum. Um leið fæst lausn á upphaflega verk-
efninu. Antimetabolite heitir þá andlífunarefni. Skil-
greining Stedmans á antimetabolite er þessi: efni sem
keppir við, kemur í stað eða verkar gegn tilteknu
lífunarefni. Rétt er að minna á að heitin andefni og
niótefni (antibody) eru þegar frátekin um önnur en
þó að vissu leyti sambærileg hugtök.
Lagfæringar
Eistalyppa (epididymis) liggur á eista aftanverðu og
skiptist í höfuð (caput), bol (corpus) og rófu (cauda).
Frá eistalyppurófu liggur sáðrás (ductus deferens)
sem með aðlægum æðum og taugum myndar kólfinn
(funiculus spermaticus), en hann gengur í gegnum
náragöngin (canalis inguinalis).
Sæðisblöðrungur (vesicula seminalis) hét sáð-
blaðra í prentaða íðorðasafninu, en nú hefur verið
skipt um hið íslenska heiti (sjá Líffæraheitin bls.
108). Frá sæðisblöðrungi gengur sæðisblöðrungs-
rás (ductus excretorius vesiculae seminalis), sem
áður hét sáðblöðrupípa, og sameinast sáðrásinni.
Þá tekur við sáðfallsrás (ductus ejaculatorius), en
sú rás hafði óheppilegt heiti í prentaða íðorða-
safninu, útvarpsrás. Sáðfallsrásin opnast inn í
hvekkshluta þvagrásar (pars prostatica urethrae).
Hvekkur (prostata) heitir einnig blöðruhálskirtill
(glandula prostatica).
Lbl 1996; 82: 481
Leiðrétting
Þorgeir Þorgeirsson, yfirlæknir á
meinafræðideild F.S.A., hringdi og benti á
að ekki hefði verið farið rétt með tvö
latnesk heiti í 77. pistli. Fjallað var þar um
fæðingarbletti og nefnd voru latnesku heitin nevus
nevocellulare og nevus melanocyticum (sjá Lbl 1996;
82: 406). Naevus er karlkyns nafnorð og því skulu
heitin vera þannig: naevus nevoccllularis og naevus
melanocyticus. Beðist er velvirðingar á því að
aðgæsla var ekki næg þegar pistillinn var skrifaður.
Þessi mistök gefa tilefni til þess að spyrja hvort latínu-
kunnátta íslenskra lækna sé ekki á svo miklu undan-
haldi að kominn sé tími til að hætta notkun hreinnar
latínu í læknamáli.
Claudicatio
Nýlega barst beiðni um endurskoðun á þýðingu íð-
orðasafns lækna á enska heitinu claudication, en það
fær þar þýðingarnar: 1. helti, 2. heltiköst. Erlendar
orðabækur eru sammála um það að heitið sé dregið
af latnesku sögninni claudico, haltra, og því er þýðing
íðorðasafnsins laukrétt. Hins vegar er það oftast notað
um tiltekið sjúklegt ástand, intermittent claudication,
sem stafar af blóðþurrð í vöðvum fóta, einkum kálfa-
vöðvum. Intermittent á við um það sem er slitrótt
eða kemur öðru hvoru og heltiköst er því rétt orða-
þýðing. Intermittent claudication gefur sig hins vegar
ekki aðeins til kynna með helti, heldur einnig með
verkjum í fótum, og stundum er heitið notað þó
ástandið einkennist eingöngu af verkjum.
Heltiköst er ekki sértækt heiti og getur átt við
um annars konar helti en þá sem stafar af blóð-
þurrð. Því virðist heppilegt að íslenska heitinu á
intermittent claudication sé breytt. Ekki bætir úr
skák að í gömlum læknisfræðiorðabókum má finna
heitið cerebral claudication. Bein þýðing á því væri
þá heilahelti, sem er vissulega lipurt heiti en varla
nothæft nema í spaugi.
82 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87