Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Qupperneq 89

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
1956 hafi sú síðari orðið fyrir valinu. Hvorug er
meðal uppflettiorða í Orðsifjabókinni, en ef betur er
að gáð má þó finna báðar, augnlok í skýringum við
hvarmur og augnalok í skýringum við brá. Petta
skemmtilega ósamræmi bendir til þess að þessar
orðmyndir séu jafngildar, þó að hugsanlega sé ekki
nema önnur upprunaleg. íslensk orðabók Máls og
menningar birtir einungis augnalok: brá, húðfelling
sem hryggdýr geta dregið fyrir augað því til hlífðar.
Hvarmur, brá
Haraldur Sigurðsson, augnlæknir, kom fram með þá
hugmynd að augnlok skyldi nefnast brá. Benti hann
á hagræðið af þessu stutta og lipra heiti þegar um
samsetningar væri að ræða, svo sem útbrá. ectropion,
og innbrá, entropion. Orðanefndin bar þó ekki gæfu
til að samsinna þessu. Það byggðist á þeirri ákvörðun
að augnhárin, cilia, skyldu heita brár. Latneska heitið
cilium var upphaflega ýmist notað um augnlok eða
augnhár, en er nú eingöngu notað um augnhár
manna og dýra eða um löng bifliár tiltekinna frumna.
I Orðsifjabókinni má finna heitið brá og skýr-
ingarnar: augnhár, augnalok, yflrbragð; brák á
vatni eða vökva. Orðabók Máls og menningar
tekur í sama streng: augnhár; augnalok; yfirbragð;
auga. I Islensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal
frá 1924 er einnig að finna skýringar þess eðlis að
brá hafi ýmist verið notað um augnhár eða augn-
lok. Orðsifjabókin rekur upprunann til germönsku
orðstofnanna breh- og breg-, sem táknuðu bæði
blik og snögga hreyfingu. Vafalítið vísar heitið brá
því til hraðra hreyfinga augnlokanna.
Heitið hvarmur finnst í Orðsifjabókinni með
skýringunum: augnlok, brúnir eða barmar á um-
gjörð augans, húðin umhverfls augun, og í Orða-
bók Máls og menningar með líkum skýringum:
augnalok; húðbarmarnir umhverfis augun, svœðið
kringum augun. Uppruni orðsins er óviss. Þó vafa-
samt sé ætíð að treysta barnsminni, þá þykist
undirritaður muna það rétt að í hans umhverfi hafi
heitið hvarmar fremur verið notað um brúnir
augnlokanna en um augnlokin í heild. Hitt er svo
annað mál að kröfur Orðanefnda um nákvæmni í
notkun fræðilegra heita mega ekki svipta okkur
ánægjunni af blæbrigðum hins daglega máls eða
auðgi hins skáldlega. Haukur Morthens söng um
„brúnaljósin brúnu“ og hjá Agli Skallagrímssyni
hétu augun „hvarma stjörnur", augnhárin „hvarma
skógur'* og augnlokin „hvarma skildir“.
Meira um augnorð
Slímhúð augnanna, tunica conjunctiva, hefur nú
fengið heitið tára sem aðalheiti, en má einnig nefnast
augn.slímhúð eða augnslíma. Conjunctivitis verður
þá tárubólga eða augnslímubólga og glandulae con-
junclivales verða tárukirtlar. Bilið eða rifan milli
augnlokanna, rima palpebrarum, heitir nú hvarma-
rifa, þó í daglegu máli sé gjarnan talað um augnrifu,
en hét augnlokaglufa eða hvarmagátt í líffæraheitum
Jóns Steffensen.
Hið formlega samheiti á þeim líffærum sem
tengjast augunum, organa oculi accessoria, er
aukalíffœri auga, og þar hefur latínan ráðið of
miklu. Aukalíffæri er stirðlegt heiti, ekki gagnsætt
og getur jafnvel valdið misskilningi, þeim að líf-
færum sé ofaukið eins og aukafingri eða aukatá.
Misskilnings mundi tæpast gæta þó rætt væri um
augnlíffæri eða jafnvel augnfæri.
Meira um stent
I síðasta pistli var rætt um útbúnað sem viðheldur opi
eða holi sem ekki má lokast. Undirritaður setti fram
þá skoðun að heitin: ræsi, rör, lögn og hólkur kæmu
öll til greina sem almenn heiti. Árni Kristinsson, yfir-
læknir, hafði síðan samband og sagði hjartalækna á
Landspítala hafa tekið upp heitið stoðnet. Á það við
um útbúnað sem þeir koma fyrir í æðum, hólk, sem
þeir þenja út með loftbelg, til að fylla í holið sem ekki
lokast má. Við þensluna tognar á veggjum hólksins
og hann verður eins og örsmátt fiskinet.
Lbl 1997; 83:123
Enn um stent
I SÍÐUSTU TVEIMUR PISTLUM HEFUR VERIÐ
rætt um útbúnað sem viðheldur opi eða holi
sem ekki má lokast. Enska heitið er stent.
Fram hafa komið margar góðar tillögur að íslenskum
heitum og enn bætist við.
Einar Jónmundsson, röntgenlæknir, á þátt í því
að koma umræddum búnaði á fyrirhugaðan stað.
Hann segist hafa notað heitið fóðring í sínum lýs-
ingum og hefur fyrirmynd í máli pípulagninga-
manna. Undirritaður leggst gegn því af ýmsum
ástæðum. I fyrsta lagi er um að ræða gamla dönsku-
slettu, sem ekki hefur verið viðurkennd eða tekin
inn í íslenskar orðabækur. í öðru lagi er danska
orðið „fodring“ eða „foring“ fyrst og fremst notað
um klæðningu sem þekur eða hylur hið klædda
yfirborð nær alveg. íslensku þýðingarnar eru þessar
helstar: fóður (í flík), klœðning (áklæði á húsgagni)
og þil (viðarklæðning á vegg). Sá útbúnaður sem
Einar sýndi undirrituðum er ekki þess eðlis. Hann
styður við en klæðir ekki algjörlega. Loks tókst
Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87 89