Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Side 107

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
skeytið -itis er hins vegar úr grísku. Því var upphaf-
lega skeytt aftan við ýmis líffæraheiti til að tákna
sjúklegt ástand eða sjúkdóm, en er nú eingöngu
bundið við bólgusjúkdóma í viðkomandi líffærum.
Sinus kemur fyrir í mörgum læknisfræðiheitum
og er þá notað um ýmsar dældir, holur og farvegi
eða göng. Við nýjustu útgáfu líffæra-, vefja- og
fósturfræðiheitanna ákvað Orðanefnd læknafélag-
anna að samræma íslensku þýðingarnar og nota
heitið skúti, þegar um væri að ræða fyrirbæri sem
líktust opnum hellisskúta, en stokkur, þegar fyrir-
bærin væru líkari hellisgangi og ekki opin út á yfir-
borð. Sinus coronarius, stofnbláæð hjartans, verð-
ur þannig kransstokkur og sinus tympani. hvilft í
hljóðholinu aftanverðu, verður hljóðholsskúti.
Læknisfræðiorðabók Stedmans lýsir sinusitis
þannig: inflammation of the lining membrane of
any sinus, especially ofone ofthe paranasal sinuses
(bólga í himnu skúta eða stokks af hvaða tagi sem
er, sérstaklega einhvers af hjánefsskútunum). Vís-
að er í það sem Alþjóðleg og íslensk líffæraheiti
Jóns Steffensens nefna afholur nefs, sinus maxill-
aris, sinus frontalis, sinus ethmoidalis og sinus
sphenoidalis, sem nú hafa í nýrri útgáfu líffæra-
heitanna fengið heitin kinnkjálkaskúti (eða kjálka-
skúti), ennisbeinsskúti (eða ennisskúti), sáldbeins-
skútar (eða sáldskútar) og fleigbeinsskúti.
Samheitið yfir bólgu í slímhúð eins eða fleiri af
þessu hjánefsskútum er sem sagt skútabólga. Þetta
er lipurt heiti sem full ástæða er til að nota.
Hvlrfllhorf
í framhaldi af umræðu í tveimur síðustu pistlum um
calvaria, benti Magnús Snædal, málfræðingur, á það
að í líffæraheitunum kæmi fyrir íslenska heitið
hvirfilhorf sem væri þýðing á latneska heitinu norma
verticalis, en það er skráð sem samheiti við calvaria.
Gantiv
107
Birna Jónsdóttir, röntgenlæknir,
hringdi og bað um hugmyndir að íslensku
heiti á þeim hluta tölvusneiðmyndatækisins
sem gantry nefnist. Læknisfræðiorðabók Stedmans
lýsir fyrirbærinu þannig: Grind sem inniheldur
röntgenlampa, geislabeini og geislanema í
tölvusneiðmyndatœki. Á henni er stórt op og
gegnum það er sjúklingurinn settur. Birna sagðist
illa sætta sig við að ekki væru gerðar tiiraunir til
íslenskunar og að í staðinn væri „gantríinu“ slett.
Sjálfri hafði henni dottið í hug að nota kvenkynsnafn-
orðið lykja, á grundvelli þess að fyrirbærið umlykur
sjúklinginn á meðan myndatakan fer fram. Lykja
finnst í íðorðasafni lækna og er þar tilgeint sem eitt af
mörgum heitum á ampule: ílát, venjulega úrgleri og
brœtt aftur, œtlað til þess að geyma stungulyf.
Með heitinu norma er verið að vísa til þess sem sést
líffærafræðilega þegar horft er frá ákveðnu sjónar-
horni. Norma verticalis nær til dæmis yfir það sem
sést af höfuðkúpunni þegar horft er beint ofan á
hvirfilinn og norma occipitalis það sem sést þegar
horft er beint aftan á hnakkann. Um calvaria er notað
íslenska heitið kúpuhvolf eins og fram kom í 104.
pistli, en einnig mætti nefna þetta hvirfilkúpu.
Hjarni
Til gamans benti Magnús einnig á heitið hjarnskál
sem hann hefði rekist á í einhverju af ritum Gísla
Konráðssonar, sagnaritara og skálds (1787-1877).
Liprara væri þá hjarnaskál, en sennilega eru bæði
heitin betur fallin til að nota í skáldlegar kenningar
en í hina kerfisbundnu líffærafræði. Þau minna þó á
að hjarni er gamalt heiti í íslensku, augljóslega skylt
danska heitinu hjernc og þýska heitinu Hirn. í
Lexicon poeticum er bent á að það hafi verið notað í
kenningar til að tákna höfuðið eða höfuðkúpuna, svo
sem byggðir hjarna og hjarnaklettur. í líffærafræði-
heitunum er hjarni nú notað um stóra heilann ein-
göngu, cerebrum. Litli heilinn, cerebellum, er hins
vegar nefndur hnykill.
Vargvilla
Otrúlegustu beiðnir berast. Þýðandi nokkur bað um
aðstoð við að þýða heitið lycanthropy, geðröskun
sem kemur fram í því að maður telur sig úlf eða geta
breytt sér í úlf. Lycos er úr grísku og þýðir úlfur, en
anthropos er maður. Þetta fyrirbæri mun vera hægt
að flokka með því sem nefnist hugvilluraskanir, de-
lusional disorders. Vargur og úlfur eru samheiti.
Undirritaður stakk því upp á að fyrirbærið væri nefnt
vargvilluröskun eða vargvilla.
Lbl 1998; 84: 1001
Uppruni
Undirritaður byrjaði á því að kanna uppruna enska
heitisins gantry, datt reyndar fyrst í hug að það væri
komið af mannsnafni. Gantry hefði verið einhver af
þeim sem áttu þátt í að búa til tölvusneiðmyndatækið
eða þennan hluta þess. Svo reyndist ekki vera.
Læknisfræðiorðabók Stedmans rekur sig um forn-
ensku (gauntree = burðargrind undir tunnur, tunnu-
hlað) til fornfrönsku (chantier = vörugeymslustaður,
timburstæði, undirlag) og þaðan um latínu (can-
therius = trégrind eða -rammi) til grísku (kanthelia =
klakkur og kanthos = burðardýr, burðarasni). Hin
mikla enska orðabók Websters tilgreinir að gantry sé
notað um: 1. merkjabrú yfir járnbrautarteina, 2.
ýmis konar grindabrýr, til dœmisfyrir lyftikrana, 3.
skotpalla fyrir geimflaugar og 4. grindur undir
Læknablaðið/ fylgirit 41 2001/87 107