Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Side 127

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Dægradvöl I. Um
hvað er rætt og hver er
höfundurinn? „Þessa
þekkingu höfum vér
að miklu leyti, en það
er hægara sagt en gerl
að fara eftir þeim
boðorðum. Því að ef
vér ættum ávallt að
gæta ítrustu varfærni í
þessum efnum, ættum
vér fyrst og fremst að
forðast þá uppsprett-
una, sem er hættu-
legust allra, en það er
annað fólk. Því að það
má með sanni segja,
að það eru um fram
allt mennirnir sjálfir,
sem eru hættulegir
hverir öðrum í þessu
sambandi og sú hætta
eykst að sama skapi
sem vér umgöngumst
fleiri og höfum nánari
mök við þá.“
Randomize
í SAFNI FYRIRSPURNA LIGGUR ENSKA SAGN-
orðið to randomize. Þessi fyrirspurn barst í
tölvupósti, en orðið hafði ekki fundist í
íðorðasafni lækna. Þar eru þó lýsingarorðið randoin,
handahófs-, slembi-, og samsettu heitin random
mating, slembimökun, og random sample, handa-
hófsúrtak, slembiúrtak. í Orðaskrá úr uppeldis- og
sálarfræði frá 1986 er random þýtt sem tilviljun og í
samsettum heitum er notaður orðhlutinn handahófs.
Orðasafn úr tölfræði frá 1990 notar slembi-,
handahófs- eða nafnorðið hending. í Tölvuorða-
safninu má finna randoin number, slembitala.
Merking sagnorðs og lýsingarorðs er því ljós,
vísað er í það að tilviljun eða handahóf ráði.
Spurning getur hins vegar vaknað um það hvort
hægt sé að sætta sig við orðhlutann slembi-.
íslensk orðsifjabók birtir nafnorðið slemba, sem
talið er frá því um 1800, stutt regnskúr, grásleppa,
og sagnorðið slemba, að demba, sletta. Bent er á
svipuð orð í skyldum málum. Forliðirnir slempi-
og slembi- eru sagðir tilheyra nýíslensku og
notaðir í samsettum orðum eins og slempilukka og
slembilán þar sem vísað er í heppilega tilviljun.
Undirritaður hefur það á tilfinningunni að
orðhlutinn slembi- hafi unnið sér vissa hefð meðal
vísindalega sinnaðra lækna. Sagnirnar að
slcmbiraða og að slentbiflokka virðast notaðar í
fræðilegum greinargerðum þegar röðun eða
flokkun skal ráðast af tilviljun. Þeir hugrökkustu
eru hættir að nota samsettu orðin og nota nú
sögnina að slemba í merkingunni að skipta í hópa
með aðferð þar sem tilviljun ræður því hvar hver
einstakur lendir. Fyrirspyrjandinn fékk að auki
það svar að sögnin að slcmbiskipta væri einnig
góður kostur.
Á aðalfundi
Á aðalfundi Læknafélags íslands var rætt um upplýst
samþykki. Sögnin að upplýsa er afar þekkileg,
viðkunnanleg eða geðfelld. í Orðabók Máls og
menningar eru gefnar merkingarnar: 1. lýsa, veita
Ijósi um; 2. frœða, kenna. Upplýstur maður er vel
menntaður eða vel að sér og að upplýsa mál er að
leiða sannleikann um það í Ijós. Þetta má rifja upp
þegar deilt er um duldar merkingar og þegar
samkomulag næst ekki um nákvæmar skilgreiningar.
Tryggvi Stefánsson, skurðlæknir, leitar enn að
þekkilegu íslensku heiti á pouch (sjá 123. pistil,
Lbl 2000;86:465). Fram hafa komið kvos, poki,
geymir, posi og nú bætir hann við hít. Samkvæmt
orðabókum getur nafnorðið hít merkt stór
skinnbelgur, magi, stórt ílát, átvagl og var forðum
einnig tröllkonuheiti, Hít. Undirritaður setti fram
þá skoðun í umræddum pistli, sem svar við
fyrirspurn Tryggva, að við ættum að sætta okkur
126
við þýðingu íðorðasafnsins, pouch = poki.
Nauðsynlegt er að taka íslenskt heiti í notkun og
hætta að sletta því erlenda. Vel kemur til greina að
hafa tvö heiti á takteinum,pok/ og hít, og nota þau
til skiptis til að fá tilfinningu fyrir því hvort þeirra
verður þekkilegra.
Sigurður Björnsson, krabbameinslæknir, hafði
gluggað í 122. og 123. pistil þar sem rætt var um
ascending infection. Hann kom með nýja tillögu,
klifursýking. Finnst þér nógu mikil reisn yfir því
Auðbergur?
Þórður Harðarson, prófessor, fitjaði upp á
umræðu um mctunnulysis sem rædd hafði verið í
124. pistli (Lbl 2000;86:553). Þar höfðu komið
fram tvær tillögur að íslenskum heitum,
stórrunnsókn og sufngrcining. Síðara heitinu
fylgdi sú greinargerð að um væri að ræða
tölfrœðilega greiningu á safni niargra rannsókna á
sama fyrirbœri. í samtali okkar Þórðar var kastað
fram nokkrum hugmyndum til viðbótar: samgrein-
ing, samúrvinnsla, yfírgreining, samslátturrunn-
sókn og samantektargreining. Rökstuðningur
skiptir ekki máli í bili, en gaman væri að fá
viðbrögð frá þeim læknum sem skoðanir hafa á
málinu.
Krabbamein
Undirritaður hefur engin viðbrögð fengið vegna
krabbameinsheitanna sem Hrafn Tulinius, yfirlæknir,
sendi í 118. pistil (Lbl 2000;86:64), huldukrabbamein
fyrir occult carcinoma og leynikrabbamein fyrir
latent carcinoma. Sennilega eru þessi íslensku heiti
ekki nógu góð. Að minnsta kosti eru þau ekki nógu
gagnsæ eða lýsandi. Bæði eru vissulega þekkileg, en
hvorki af hvoru heiti fyrir sig, né með samanburði á
þeim, er hægt að vera viss um til hvaða skilgreindu,
fræðilegu fyrirbæra þau vísa. Erlendu heitin er heldur
skárri, þar sem segja má að af enska heitinu, latent
carcinoma, fáist tilvísun í krabbamein sem bíður og
blundar aðgerðarlaust. Galgopinn gæti nefnt það
blundkrabbamein. Lýsingarorðið latcnt kemur fyrir
á ýmsum stöðum í íðorðasafni lækna, auk þess að
vera sérstök fletta, og fær mismunandi þýðingar í
samsetningum. Af þeim má búa til fleiri heiti,
aðgerðarleysiskrabbamein, biðkrabbamcin og
óvirkt krabbamcin. Samsetninguna latent
carcinoma er hins vegar ekki þar að finna. Ef okkur
tekst nú að finna góða þýðingu á latent í
samsetningum getur það komið að gagni til notkunar
með öðrum sjúkdómsheitum, svo sem latent
schizophrenia.
Lbl 2000; 86: 711
Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87 127