Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 36
30
INGI BOGI BOGASON
SKÍRNIR
bundin við Þýskaland. Miklu fremur er hann aflvaki alþjóðlegrar
listendurnýjunar, borinn uppi af margs konar listaskólum sem gjarnan
eru felldir undir hugtakið módernismi.
c) Expressjónismi er andófshreyfing gegn viðteknum listskilningi.
Það væri ofureinföldun að skilgreina expressjónisma sem hinn
vangann á impressjónisma jafnvel þótt fyrra orðið hafi verið búið til
sem andsvar við hinu seinna. Expressjónismi er alls herjar afneitun á
ýmsum skyldum bókmenntastefnum sem ríktu um seinustu aldamót.
Um er að ræða stefnur eins og natúralisma, impressjónisma, symból-
isma, „estetisma“, „fin de siécle", nýrómantík, nýklassísisma og
fleiri.1
Hver eru helstu hugmyndalegu einkenni expressjónískrar ljóðlistar?
Áður en tekist verður á hendur að svara þessari spurningu skal í
örstuttu máli vikið nánar að sögulegum aðdraganda expressjónismans.
Efnis- og vísindahyggja 19. aldar kippti stoðum undan trúarlegu
valdi, maðurinn - en ekki guð - varð mælikvarði allra gilda. Trúar-
brögðin voru ófær um að bregðast við þessum nýja veruleika. Menn
voru skildir eftir í andlegu tómarúmi, í stað umdeildra svara við hinstu
rökum komu nú engin. Menn þekktu þann falska veruleika sem þeir
höfnuðu en fundu ekki þann nýja sem skyldi koma í staðinn.
Þetta andlega tómarúm voru expressjónistar hins vegar reiðubúnir
að fylla. Þeir boðuðu að andríki kæmi í stað guðsríkis. Tilveran skyldi
miðast við skynjun mannsins, öll fyrirfram gefin gildi brotin niður.
Sálin, andinn, „ég“ voru í fyrirrúmi. Eitt orð öðrum fremur þræðir
þessa viðleitni expressjónistanna til að skapa nýja tíma, það er
„Aufbruch" sem þýða má m.a. sem „brottför“, „upphaf“ eða það að
brjóta upp á einhverju nýju. Þetta eina orð kemur hvað eftir annað
fyrir í expressjónískum bóka- og ljóðaheitum.2
Sameiginlegt expressjónistum er krafan um virkni og gerðir. Listin
náði takmarki sínu í athöfn. Á unga aldri skrifar Georg Heym í
dagbókina sína: „Æ, þetta er hræðilegt. Það getur ekki hafa verið
verra 1820. Alltaf það sama, svo leiðinlegt, leiðinlegt, leiðinlegt. Það
gerist ekkert, ekkert, ekkert. Bara að einhvern tíma gerðist nú eitthvað
1 Þessi þrígreining (a), b) og c)) kemur m.a. fram hjá Wilhelm Grofie, s. 5.
2 Árið 1914 kom út í Leipzig ljóðabók eftir Ernst Stadler og hét einfaldlega
Aufbrucb. Eitt ljóða Ernst Wilhelm Lotz heitir „Aufbruch der Jugend".