Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 91
SKÍRNIR HÚMANISMIJÓNASAR HALLGRÍMSSONAR
85
að bera hraustlega - þótt sárt sé - „sanninda ok“. Reyndar má finna
vísi að tilvistarhyggju í sonnettu ortri í ársbyrjun 1845 þar sem hann
kvartar undan tengslaleysi sínu við tímann og skynjar að „hugur mín
sjálfs í hjarta þoli vörðu“ er hið eina sem hann á.
Svipuð viðhorf og í Náttúrusögunni koma raunar fram í náttúru-
skáldskap Jónasar svo sem Fjallinu Skjaldbreið. Kvæðið er öðrum
þræði fræðslukvæði og miðlar jarðfræðilegum fróðleik um tilurð
íslands við eldgos, en gildi þess felst þó öllu meir í þeirri skáldsýn sem
það veitir á náttúruna sem til orðna og stöðu mannsins innan hennar
og sver sig þannig í ætt við sköpunarsögu Biblíunnar. Hér er ekki
einungis Logi reiður að verki sem eitthvert blint frumafl, heldur
kemur við sögu síðar í kvæðinu einhvers konar yfirsmiður alls,
Drottinn, sem hefur sett öllum þessum náttúruhamförum það mark
að gera þingstað handa Islendingum. Þessi hugmynd er vissulega ekki
í anda neinnar vísindahyggju en mætti hins vegar flokkast undir
mannhyggju jafnt sem markhyggju, þar sem náttúran verður glæst og
vinveitt umgjörð sem mannlífinu er ætlað að fylla upp í og sam-
ræmast.1
Hér skilur einnig á milli Jónasar og þeirra rómantísku skálda og
hugsuða sem ýmist stefndu að því að týna sjálfsvitund sinni í allífi
náttúrunnar eða að leysa náttúruna upp, oft á draumkenndan hátt, í
táknmyndir sem samsvöruðu duldum öflum í sálardjúpum þeirra
sjálfra. Náttúrusýn Jónasar er jafnan böðuð ljósi en ekki sveipuð
rómantísku rökkri, enda segir hann og í Andvökusálmi „Komdu
dagsljósið dýra, dimmuna hrektu burt“, og þær vættir sem birtast í
kvæðum hans eru nátengdar og hollar mannlífinu en ekki framandi og
geigvænlegar. Hamratröllum og dvergum blöskrar niðurlæging
þjóðarinnar, alveg eins og Jónasi, og verða því að hafa sig á brott, en
blómálfar sýna elskendum hluttekningu í þeirra raunum. í kvæðinu
Sæunn hafkona, sem er byggt á rómantísku kvæði eftir Heine um
sjávardís sem kemur á land, hrollköld og vansæl í næturlegu og nötur-
legu umhverfi, og játar mennskum manni ást sína, er eftirtektarvert
hvernig Jónas upphefur hina ótótlegu og atgangshörðu hafgúu
Heines, þannig að hún fer að minna á sjálfa ástargyðjuna Afródítu,
1 í ritinu Coram Deo, Örn og Örlygur, Rvík 1981, bls. 128 og 142, vísar Sigur-
björn Einarsson til kvæða Jónasar er hann útlistar muninn á trú og náttúrufræði.