Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 87
SKÍRNIR HÚMANISMIJÓNASAR HALLGRÍMSSONAR
81
kveðskapar sinna landa var sem hann hefði hér úrkynjast eða stirðnað
í rímnakveðskapnum, vafalaust fyrir áhrif frá dróttkvæðum, og orðið
fremur að íþrótt en list, þar sem allt gekk út á rímþrautir og smíði
langsóttra kenninga sem tengdar voru saman með hortittum.
Þetta varð tilefni þess að Jónasi Hallgrímssyni rann blóðið til
skyldunnar og hann gerðist brautryðjandi á sviði bókmenntagagnrýni
hér á landi með hinum fræga dómi sínum um Rímur af Tistrani og
Indíönu eftir Sigurð Breiðfjörð. Sú iðja, gagnrýnin, er að vísu litin
hornauga af mörgum nú á dögum, ekki síst skáldum, og það kannski
ekki að ástæðulausu, en ekki má þó gleyma því að hún verður að
teljast mikilvægur þáttur húmanisma, svo framarlega sem gagnrýnin
hugsun og strangur listsmekkur eiga að vera meðal megineinkenna
hans. Og vissulega mættu margir gagnrýnendur taka vinnubrögð
Jónasar í þessum ritdómi sér til fyrirmyndar, þótt harður sé, því
dómharkan er hér sprottin af því hve mikið höfundi hans er niðri
fyrir, þar sem hann telur sig vera að verja það sem honum er sérstak-
lega heilagt: fegurð skáldskaparins gegn himinhrópandi smekkleysu.
Að vísu kann það að bera nokkurn keim af menntahroka að ráðast til
atlögu við alþýðuskáld með langa tilvitnun á latínu eftir Hóras sem
einkunnarorð og yfirskrift. Þessari klausu, sem endar á orðunum
„certe furit“ eða „hann er sannarlega óður“ og beint er gegn leir-
skáldum, er fylgt rækilega eftir og hún verður því stefnumarkandi.
Þau vopn sem Jónas grípur til gegn hinum bandóðu leirskáldum eru
greinilega ættuð úr smiðju fornrar skáldskaparfræði. Þannig er honum
í mun að greina á milli hugtakanna kveðskapur og skáldskapur og
skilgreina hið síðarnefnda á þann veg að skáldskapargildi sögu byggist
ekki á því að hún sé „sönn“ heldur að hún sé „falleg“ sem fæli þá í sér
„að hún lýsti einhverju eftirtektarverðu úr mannlegu lífi eins og það er
eða gæti verið, og sýndi lesandanum sálir þeirra manna, sem hún talar
um, og léti það vera þesskonar sálir, sem til nokkurs væri að þekkja".1
Hin alþjóðlega viðmiðun Jónasar kemur einnig fram í því er hann
telur rímurnar vera „þjóðinni til minnkunar“ og jafnvel „til spotts og
1 Fjölnir, 1837, íslenski flokkurinn, bls. 18. Sjá ennfremur Aristóteles: Um
skáldskaparlistina, Rvík 1976: „Það fyrsta og mikilvægasta er að lýsa göfugu
fólki“ (bls 69) og „hlutverk skáldsins er ekki að skýra frá því sem hefur gerzt,
heldur frá því sem gæti gerzt“ (bls. 59).