Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 203
SKÍRNIR
RÖDD TEXTANS
197
heild, ef á að skilja fyrirbærið. Það þarf - svo notast sé við sömu mynd-
hverfingu - að líma saman brotin svo að heildin sem þau mynda, þ.e. glasið,
komi í ljós. Slíka hugsun nefnir Michel Serres „la pensée dédifférenciée“
sem á íslensku mætti kalla „heilsteypta hugsun“, en hún er síður en svo
auðveld, því hún slær ekki af kröfunum um nákvæma sundurgreiningu á
viðfangsefninu en krefst auk þess að fræðimaðurinn reyni að raða saman
brotunum á ný í þeim tilgangi að nálgast heildarskilning á því.
Hugmynd Serres gæti vísað okkur leiðina að lausn á þeim vanda bók-
menntafræðinnar, sem áður var getið, þar sem „heilsteypt hugsun" um
bókmenntaverkið hlýtur að leitast við að smíða heildarmynd úr því sem
ólíkar aðferðir og viðhorf hafa leitt í ljós um það. Hvernig gæti slík
heildarmynd litið út? Enn verður stuðst við heimspeki þegar leitað verður
svars við þeirri spurningu.
I ritgerðinni „Hvernig rannsaka skal mannshugann?" ræðir Páll Skúlason
vanda sálfræðinnar. Hún hefur misst sjónar á sérstöðu mannsvitundarinnar,
sem hefur það tvöfalda eðli að vera í heiminum og ná utan um hann.1 Hún
er í heiminum því það er hægt að skilgreina hana í rúmi og tíma. Hún er
bundin einum líkama og það slokknar á henni öðru hverju, t.d. þegar líkam-
inn sefur eða liggur í dái en fyrir fullt og allt þegar líkaminn deyr. En
heimurinn er á vissan hátt einnig til í vitundinni. I huganum byggjum við
okkur mynd af heiminum úr reynslu skynfæranna en einnig úr því sem
okkur hefur verið sagt um hann. Þessi mynd af heiminum er birtingarform
hans í vitund okkar.
Mikilvægt er að gera skýran greinarmun á heiminum í vitundinni og
raunheiminum. Það er síður en svo bein samsvörun þar á milli og sennilega
birtist heimurinn vitund okkar á mjög ófullkominn hátt. Til að sannfærast
um það nægir að skyggnast aftur í fortíðina, skoða heimsmynd forfeðra
okkar, og sjá hvað hún var gloppótt og jafnvel röng, þ.e. í litlu samræmi við
heiminn eins og hann er og var í raun; fyrir þeim var jörðin flöt, huldufólk
bjó í klöppum o.s.frv. Ef mannkynið tortímir ekki sjálfu sér, má ætla að
eftir nokkrar kynslóðir muni heimsmynd okkar virðast afkomendum okkar
álíka takmörkuð. En hversu gölluð sem hún kann að vera, getum við ekki
nálgast raunheiminn nema í gegnum hana. Að láta heiminn verða til í
vitundinni er eina leiðin til að öðlast nokkra vitneskju um hann.
Hvernig getur vitneskja heimspekinnar um mannshugann sagt okkur
eitthvað um skáldskap? Líkt og vitundin, er skáldskapurinn hluti af heim-
inum en umlykur hann um leið. Hann er orð sem nema má með skynfær-
unum, sem bundin eru í bók, á tölvudisklingi, eða í minni manns; orð sem
raða sér upp á ákveðinn hátt og sem geta myndað mynstur með hljóðunum
1 Páll Skúlason: Pælingar. Safn erinda og greina, ERGO sf., Reykjavík 1977 (bls.
49 o. áfr.).