Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 37
SKÍRNIR
TIL AÐ MÁLA YFIR LITLEYSI DAGANNA
31
sem bæri með sér keim af einhverju öðru en tíðindalausum hversdags-
leika."1
Expressjónistar berjast gegn nútíð og fortíð - gegn sinnuleysi, doða
og aðgerðarleysi. Þeir snúast gegn samfélagi sem er vanmegnugt að
takast á við vandamál samtímans, þar sem ónýtri hugmyndafræði er
smurt yfir þverstæður samfélagsins. Þeir berjast gegn hefðinni, smá-
borgarahættinum, gegn mældri og veginni veruleikatúlkun, jafnt í
bókmenntum, myndlist og heimspeki.
Þetta óþol, þessi krafa um nýja tíma, féll í ýmsa farvegi. Til dæmis
voru sumir expressjónistar ákafir stríðsfylgjendur og voru í fremstu
röð þeirra sem biðu og vonuðust eftir styrjöld í Evrópu sem byndi
enda á allt gamalt og staðnað. Hér var ekki um að ræða svartsýna
viðleitni til að láta spádóminn um hina seinustu tíma rætast heldur
fólst í henni vonin um nýja tíma, „nýjan himin og nýja jörð“. Þegar
ófriðurinn mikli braust út voru því nokkrir expressjónistar meðal
þeirra fyrstu á vígvellina og féllu skömmu síðar, (t.d. Ernst Stadler og
August Stramm).
Expressjónistar trúðu á nýja einingu lífs og listar. Hún byggðist
ekki á því að náttúran eða hlutveruleikinn ákvarðaði listina heldur
átti listsköpunin að þenjast út fyrir sig sjálfa og þannig verða til-
vistarsköpun. Skáldið brýtur upp sjálfið og túlkar það að nýju í verki
sínu. Listin átti að afhjúpa gamalt og skapa nýtt.
Expressjónísk ljóðagerð er kröftugt viðbragð við óöryggi nútímans,
þeirri staðreynd að allt er háð hröðum umbreytingum - að iðnaði,
stjórnmálum og tækni fleygir fram. Menn neyðast til þess að endur-
meta tilveru sína, sjálfið verður fyrir áfalli vegna þess að skynjunin fær
ekki lengur borið heiminn heldur gefst hún upp fyrir honum. Sjálfið
sem nemur og heimurinn sem er numinn hafa skipt um hlutverk.
Sjálfið er ekki lengur gerandi sem beinir skilningi sínum að hlutlausu
viðfangi, heiminum, heldur er það þolandi sem heimurinn þrengir sér
inn í. Um leið fær sjálfið ekki staðist, það brotnar niður, og með því
hrynur líka hlutveruleikinn.
Expressjónistar brugðust misjafnlega við þessari nýju stöðu. Sumir
reyndu að brjótast út úr glundroða hlutveruleikans og skapa einingu
1 Georg Heym: Dicktungen und Schriften. Hamborg 1960. 3.b., s. 138. (Þýð.:
IBB).