Skírnir - 01.04.1991, Síða 136
HELGA KRESS
Staðlausir stafir
Um slúður sem uppsprettu frásagnar í Islendingasögum
I
„Ærna MÆLIR, / sá er æva þegir, / staðlausu stafi; / hraðmælt tunga, /
nema haldendur eigi, / oft sér ógott um gelur“ segir í Hávamálum (29.
er.).1 Og þar segir ennfremur, að „tunga“ sé „höfuðs bani“ (73. er.).
Með þessu er verið að vara við tali og tungumáli, og sérstaklega
hættulegt í því sambandi er tal kvenna: „Meyjar orðum / skyli manngi
trúa / né því, er kveður kona“ (84. er.). Á öðrum stað í þessu sama
kvæði er tal kvenna orðið að bitvopni sem leggur karla í gegn: „Ofarla
bíta / eg sá einum hal / orð illrar konu. / Fláráð tunga / varð honum
að fjörlagi / og þeygi um sanna sök“ (118. er.).
I íslenskum fornbókmenntum fer fram mikil umræða um tungu-
mál, þar sem fram kemur þessi sami ótti við stjórnlaust tal. Skýrast
kemur þetta fram í Islendingasögum, þar sem slíkt tal birtist fyrst og
fremst sem slúður. En um leið eru þær sjálfar svo gegnsýrðar slúðri að
líta má á það sem eina meginuppsprettu að frásögn þeirra.
Slúður er tal um aðra, sem oftast eru fjarverandi, og það er borið af
einum eða fleirum til annarra.2 Slúður kemur upp í samtali milli
manna og felur í sér sögu jafnt sem söguburð. Slúðri fylgir jafnan viss
leynd, og stundum njósnir og uppljóstranir. Slúður skortir allar
formlegar reglur sem segja til um hver má tala og hvernig, af hvaða
nákvæmni og áreiðanleika. Það getur verið illmögulegt að rekja það,
leiðrétta, eða vita hver breiðir það út og hvert það berst. Það er óheft
1 Eddukvnedi. Ólafur Briem annaðist útgáfuna. Reykjavík 1968, bls. 93-133.
2 Um skilgreiningu á slúðri og tenglsum þess við bókmenntir, sjá ágæta bók
Patricia Meyer Spacks, Gossip, The University of Chicago Press 1985, einkum
þrjá fyrstu kaflana. Einnig Sissela Bok, Secrets. On the Ethics of Concealment and
Revelation. New York 1983, bls. 89-99.
Skírnir, 165. ár (vor 1991)