Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 85
SKÍRNIR HÚMANISMIJÓNASAR HALLGRÍMSSONAR
79
ástæðum átt erfiðara uppdráttar hér en í þeim borgum sunnar í álfunni
þar sem hún á upptök sín og jafnframt tekið á sig nokkuð sérstaka
mynd hér á landi. Þetta kemur einkum fram í því að áhugi lærðra
manna hér beindist fremur að söguöld Islendinga en fornöld Grikkja
og Rómverja og þá um leið mannlífi þar sem vígaferli og ættaþrætur
skipuðu ólíkt hærra sess en heimspekilegar rökræður um kjarna
tilverunnar og fór fram í umhverfi sem eldspúandi fjöll og hrollkaldir
jöklar settu svip á í stað giæstra hofa og höggmynda. Þótt margir
Islendingar hafi náð langt í klassískum menntum á námsárum sínum
við Hafnarháskóla, áttu þeir þess lítinn kost að ávaxta lærdóm sinn
eftir að þeir voru hingað komnir og sestir í kirkjuleg embætti í
einangruðu umhverfi. Þegar upplýsingarstefnan nemur hér land á 18.
öld stendur hún ekki á herðum klassísks húmanisma í sama mæli og
hún gerir sunnar í álfunni. Fyrir vikið verður heimspekin hér „heldur
sjóndauf og niðurlút“ eins og Eggert Ólafsson orðar það í kvæði sínu
um hana, og það einkunnarorð eins forkólfs upplýsingarstefnunnar,
Voltaires, að við eigum að rækta garðinn okkar fær á sig aðra þrengri
og bókstaflegri merkingu en í borgarmenningunni ytra.1
Eins og allir vita var Eggert Ólafsson átrúnaðargoð og fyrirmynd
Jónasar Hallgrímssonar sem fetar augljóslega í fótspor hans í náttúru-
fræðiáhuga sínum og í ritun íslandslýsingar. Eggert var vissulega einnig
merkilegt skáld og fagurkeri á sína vísu, en Jónas nær auðvitað ólíkt
lengra á því sviði og nýtur þar starfs tveggja manna sem hann tengdist
báðum persónulega, öðrum sem sveitunga en hinum sem kennara, og
ruddu brautina fyrir æðri skáldmennt hér á landi með stórvirkjum á
sviði þýðinga. Þýðing hins fyrrnefnda, Jóns Þorlákssonar á Bægisá, á
Paradísarmissi Miltons færir okkur nær anda húmanismans með
tvennum hætti, því í fyrsta lagi snýst sjálft efni Paradísarmissis um
kjarna þeirrar kristnu mannhyggju sem er grundvöllur endurreisnar-
tímans, þar sem maðurinn, skapaður í mynd Drottins sjálfs, verður í
miðju átaka sem berast um himin, jörð og víti, og í öðru lagi hefur Jón
verkið upp yfir samtíma sinn og tengir það við fornan arf með því að
beita fornyrðislaginu gamla í glímu við þetta tröllaukna efni.
Trúlega á fordæmi Jóns sinn stóra þátt í því hve tamir Jónasi verða
forníslenskir bragarhættir, ekki aðeins í þýðingum heldur og í
1 Um þetta er fjallað í grein minni „Grískar fornmenntir á Islandi“ í Skírni 1977.