Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 208
202
TORFI H. TULINIUS
SKÍRNIR
sitt sögulega samhengi en vill ekki fást við gildi þess sem sagt er. Okkur er
tamt að líta á formgerðarstefnu í bókmenntarýni sem andstæðu pósitífisma
en hún er einnig mótuð af fyrrnefndum hugmyndum að því leyti að hún
fæst öðru fremur við þau form sem orðræðan getur tekið á sig án þess að láta
sig varða merkingu hennar.
Póststrúktúralísk bókmenntarýni svokölluð, sem menn eins og Paul de
Man eða Stanley Fish hafa lagt stund á, gengur enn lengra þar sem hún
leggur áherslu á að allt sé túlkun, að rithöfundurinn fáist einungis við að rífa
niður þá hugmyndafræði sem hefur mótað hann og engin von sé um að
nálgast einhvern tíma sannleikann, því hann er ekki til. Todorov telur að
þetta viðhorf einkennist af tómhyggju.
I bók sinni rekur Todorov kenningar ýmissa sem velt hafa bókmenntum
fyrir sér á þessari öld, rússnesku formalistanna, Bertholts Brecht, Alfreds
Döblin, Maurice Blanchot, Jean-Pauls Sartre, Rolands Barthes, Mikhaíls
Bakhtin, Northrops Frye, Ians Watt og Pauls Bénichou. Hann dregur fram
hjá þeim það sem hann telur tilheyra rómantíska viðhorfinu, þ.e. að
bókmenntaverkið standi eitt og óháð heiminum og sé aðeins til fyrir sig
sjálft. En einnig bendir hann á ýmislegt í hugmyndum þessara höfunda sem
gæti hjálpað okkur að komast frá þessu viðhorfi. Hann hafnar því ekki öllu
sem þessir höfundar hafa fram að færa, heldur ræðir við þá til að komast nær
sannri skoðun á því hvað bókmenntir séu en þeim tókst, án þess að fórna því
sem nothæft er í hugmyndum þeirra. Það væri allt of langt mál að rekja
þessa samræðu Todorovs við alla höfundana. Þó verður staldrað við nokkra
þeirra og reynt að greina í stuttu máli frá því hvað það er sem Todorov
hafnar hjá þeim og hvað það er sem hann telur lífvænlegt.
Rússnesku formalistarnir, Jakobson, Shklovskíj, Tynjanov, og fleiri,
leituðu að skáldskapareðlinu eða „bókmenntaleikanum". Til að einangra
það sem skilur skáldskapinn frá annarri tegund orðræðu, rannsökuðu þeir
formræna þætti bókmenntanna, skáldskaparmálið eins og þeir kölluðu það.
Nálgun þeirra var ákaflega frumleg og hefur leitt til gífurlegra framfara í
skilningi okkar á formgerðum ljóða og frásagna, enda eiga skáldskaparfræði
nútímans þeim mikið að þakka. Aftur á móti bar leit þeirra að „bókmennta-
leikanum“ þann ávöxt að sýna fram á að hann væri ekki til, a.m.k. ekki sem
föst stærð í bókmenntasögunni. „Bókmenntaleikinn" breytist í rás tímans.
Hann felst ekki í byggingu verksins eða öðrum formrænum þáttum heldur í
því hvernig verkið er skynjað af viðtakendum þess. Rannsóknir formal-
istanna leiddu sem sé í ljós að forsendur þeirra voru rangar. Bókmenntalega
listaverkið á ekki hlutdeild í einhvers konar frummyndaheimi fegurðar, því
það er mótað af sögulegum aðstæðum hverju sinni. Þetta telur Todorov vera
vísi að leið út úr meinlokunni um að verkið fjalli aðeins um sig sjálft, því
þarna kemur fram viðurkenning á því að skáldskapurinn fjalli um heiminn