Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 167
SKÍRNIR
ÍSLAND OG EVRÓPUSAMFÉLAGIÐ
161
heilbrigð þegar hún beinist innávið og slær skjaldborg um það sem
verðmætast er og lífvænlegast í eigin menningu.
Eg á von á að ýmsum sem fylgst hafa með þróun mála í Austur-
Evrópu á undanförnum misserum þyki sú kenning kynleg að þjóð-
ernisvitund sé í rénun í heiminum. Hvað skyldu til dæmis Samar,
Baskar, Katalónar, Bretónar, Walesbúar, Skotar og Irar segja um það
mál? Eða svo horfið sé vestryfir Atlantsála, hvað ætli þjóðarbrotin í
hinni miklu deiglu Norður-Amríku, bæði í Bandaríkjunum og
Kanada, hafi um sama mál að segja? Þar hefur það einmitt gerst á
umliðnum áratugum að hin sundurleitu þjóðarbrot hafa í síauknum
mæli leitað eigin róta í Evrópu, Asíu og Afríku, endurvakið gamlar
siðvenjur, svosem í dansi og matargerð, tekið upp þjóðbúninga gamla
landsins við hátíðleg tækifæri, kynnt sér sögu forfeðranna - í sem
fæstum orðum sagt, reynt að finna sér sögulegar og þjóðernislegar
rætur í tiltölulega sögusnauðu umhverfi deiglunnar miklu. I mörgum
tilfellum hefur þessi viðleitni einungis táknrænt gildi, en hún er til
vitnis um djúprætta þörf.
Ber að harma þessa þróun í austri og vestri?
Ég held ekki, nema svo fari að öflugri þjóðernisvitund ali af sér
þjóðrembu og þjóðernisofstæki, sem er allt annar handleggur. Einsog
margt annað sem gott er og þarflegt, til dæmis jafnómissandi verkfæri
og hnífinn, má nota þjóðernisvitundina í annarlegum og jafnvel
glæpsamlegum tilgangi. Af því fengum við hrikalega reynslu á fjórða
áratugi þessarar aldar á meginlandi Evrópu. En hins er þá líka vert að
minnast að það var þjóðernisvitundin sem átti drýgstan þátt í að
þjappa saman rússnesku þjóðinni til andstöðu við innrásarheri Hitlers
og hrinda árásaröflunum af höndum sér. Sömu sögu var að segja í
Víetnam og víða annarstaðar.
Þjóðernishyggja getur vissulega verið tvíbent, en að minni hyggju er
hún fámennum þjóðum lífsnauðsyn. Þjóðernisvitund má vel jafna við
sjálfsvitund einstaklings. Ofgafull sjálfsvitund er jafnan hvimleið, en á
hinn bóginn er maður, sem er gersneyddur sjálfsvitund, ekki líklegur
til stórræða, nema kannski sem vinnudýr í einhverju framleiðsluferli.
Þjóð sem glatar vitundinni um sjálfa sig og sérleik sinn getur að vísu
séð fjölþjóðafyrirtækjum fyrir gagnlegu og kannski ódýru vinnuafli,
og snattað kringum túrista með góðum árangri, en hún týnir smám-