Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 212

206
TORFI H. TULINIUS
SKÍRNIR
hafa höndlað sannleikann og textinn ekki heldur. í frægum fyrirlestri sagði
Roland Barthes eitt sinn að öll orðræða hefði óhjákvæmilega í för með sér
beitingu valds.1 Jafnvel það að lýsa einföldum hlut fyrir öðrum væri
valdbeiting vegna þess að þannig væri sá sem talaði að hafa áhrif á vitund
þess sem hlustar, að beita hann valdi. Af þessu dró Barthes þá ályktun að
tungumálið væri í eðli sínu fasískt. Hann undanskilur þó eitt form
orðræðunnar, skáldskapinn. Skáldskapurinn er eina form mannlegs máls þar
sem engin valdbeiting á sér stað vegna þess að í skáldskapnum er orðræðan
sett á svið.2 Það er ólíklegt að Barthes hafi ætlast til að það yrði tekið
bókstaflega að tungumálið væri fasískt, en hann dró athyglina að eðli góðra
bókmennta, sem felst í því að þær sýna hlutina í öllum sínum fjölbreytileika,
m.a. það sem gerist á milli fólks í formi orðræðu, túlka þá en án þess þó að
þeirri túlkun sé troðið upp á aðra. I hugmyndum Todorovs felst einnig að
orðræðan sé sett á svið í skilningi Barthes. Með því að setja á svið samræður
milli textans og túlkandans gerir hún lesandanum kleift að skoða þessa
samræðu utanfrá og því er frelsi hans á engan hátt skert. Hann getur valið og
hafnað, engu er þröngvað upp á hann. Þrátt fyrir það er sannleikanum ekki
kastað á glæ því hugmyndin um að hann sé til staðar og að það sé þess vert
að leita hans er sameiginleg viðmiðun beggja. Með þessu móti forðast
Todorov þá afstæðishyggju, sem allt of margir flíka og halda að sé
höfuðkostur hinnar upplýstu lýðræðissinnuðu manneskju.3
Ef ég ætti að gagnrýna Todorov, væri það helst fyrir að taka ekki nægilega
mið af þeirri sérstöðu skáldskaparins, sem rætt var um í fyrsta hluta þessarar
greinar. Skáldskapurinn miðlar okkur þekkingu á annan hátt en til dæmis
sálarfræði eða félagsfræði, eða jafnvel heimspeki, vegna þess að þegar við
lesum skáldskap, lifum við okkur inn í það sem verið er að segja frá. Við
setjum okkur í spor persónanna og upplifum hvernig það er að vera önnur
en við erum; við lærum það í senn með vitsmununum og tilfinningunum.
Þessi tilfinningalegi þáttur í lestri á skáldskap veldur því að lesendur og
túlkendur eru í annars konar sambandi við hann en t.d. við heimspekilega
orðræðu. Vegna þess að skáldið höfðar til tilfinninga lesandans, og lesandinn
upplifir verkið ekki síður en hann meðtekur það, nær það sterkari tökum á
honum. Hann tengist því tilfinningalega á ekki ósvipaðan hátt og maður
tengist vini sínum eða ástvini. Það verður að taka meira tillit til þessarar
1 Roland Barthes: Le$on. Legon inaugurale prononcée le 7 janvier 1977 au Collége
de France, Éditions du Seuil, Paris 1978 (bls. 12 o.áfr.). Ég þakka Pétri
Gunnarssyni fyrir að benda mér á þetta erindi Roland Barthes.
2 Sama rit, bls. 16.
3 Þeim sem vilja íhuga nánar takmarkanir afstæðishyggju er bent á það sem Páll
Skúlason ritar um hana í inngangi að nýrri bók sinni um Siðfrœði (Reykjavík
1990, bls. 11).