Skírnir - 01.04.1991, Qupperneq 92

86
KRISTJÁN ÁRNASON
SKÍRNIR
hina löðurbornu, er steig upp úr djúpi hafsins forðum við eyna
Kýþeru, og verður í senn ímynd náttúrunnar og kvenleikans, prýdd
þeirri fegurð, þokka og virðuleika sem því hvoru tveggja hæfir.1 A
líkan hátt er Hulda í Hulduljóðum ekki nein vættur úr þjóðsögum
sem tælir menn eða tryllir heldur tákn fyrir ímyndaða sameiningu
lands og þjóðar og trúnaðarvinur skáldanna, Jónasar og Eggerts,
nýstigins upp úr djúpi Breiðafjarðar, og ljær áheyrn því sem þeim
liggur á hjarta, jafnt hugsjónatali sem klögumálum.
I því kvæði eru blómin ávörpuð sem vinir eða reyndar smávinir, og
þetta orð, vinur, hefur meira vægi hjá Jónasi en öðrum skáldum og er
jafnvel lykilorð að því sem hér mætti kalla húmanisma Jónasar. Það
kemur líka óvenju oft fyrir í kvæðum hans, ekki síst í söngnum um
góðravinafund í Hjartakershúsum þar sem það á auðvitað einkar vel
við. Sjálfur skaparinn er ávarpaður með þessu orði í Hulduljóðum og
nefndur „faðir og vinur alls sem er“ fremur en drottinn eða húsbóndi,
og eftirmynd hans, maðurinn, verður því í svipaðri stöðu meðal
skapaðra hluta. Þörf Jónasar fyrir vináttu var rík, og sem betur fer fór
hann ekki alltaf einn saman, því þótt sumir vina hans féllu snemma í
valinn, voru samt aðrir eftir sem lifðu hann. Gildi vináttunnar fyrir
Jónas kemur einna skýrast fram í kvæðinu Ad amicum sem hann orti
snemma á ferli sínum og þegar hefur verið minnst á. En þau eru fleiri
vináttukvæðin frá þeim tíma og fróðlegt að hitta í þeirra hópi þýðingu
á frægu kvæði eftir Hóras til vinar síns Mekenasar, þar sem hann er
nefndur „helft hjarta míns“. Hér sjáum við enn tengsl Jónasar við
fornöldina, því fornmenn gerðu vináttunni bersýnilega hærra undir
höfði en við, ekki einungis Hóras sem kemur henni að hvað eftir
annað, heldur og Síseró sem skrifaði heilt rit um hana, De amicitia, og
Aristóteles sem vildi gera hana að grundvelli mannlegs samfélags.2
Slík hugsun er auðvitað fjarri þjóðfélagsspekingum nútímans, hvort
heldur sem þeir álíta samkeppni eða stéttabaráttu vera driffjöður
félagslegrar framvindu, en hins vegar ekki Jónasi Hallgrímssyni sem
bætir um betur með því að færa vináttutengslin yfir á náttúruna, ekki
1 Sjá grein mína „Sæunn hafkona“ í Tímariti Máls og menningar, 4. h. 1990.
2 Ethica Nicomachea, kafli VIII 1155 a. Um siðfræði Aristótelesar hafa birst á
íslensku greinarnar „Lífsskoðun Hávamála og Aristóteles" eftir Guðmund
Finnbogason, Skírnir 1929 og „Vinátta og réttlæti í siðfræði Aristótelesar" eftir
Sigurð Kristinsson, Hugur 1989.