Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 204
198
TORFI H. TULINIUS
SKÍRNIR
eins og við þekkjum úr kveðskap okkar. Rétt eins og önnur listform er
skáldskapur því bundinn efninu. En efniviður skáldskapar eru orð og orð
hafa merkingu, sem þýðir að þau vísa ávallt til einhvers í veruleikanum, í
heiminum, annars væru þau ekki orð heldur hljóð. Þegar orðin raðast saman
á blað skapa þau heim á svipaðan hátt og vitundin.
Skáldskapur er því nátengdur vitundinni. Líkt og hún getur hann hafið sig
yfir raunheiminn, farið fram og til baka í tímanum og skapað nýja heima.
Líkt og hún getur skáldskapurinn einnig gefið ranga mynd af raunheim-
inum. Raunar getur skáldskapurinn ekki án vitundarinnar verið, annars væri
hann einvörðungu krot á blaði, eða hljóðbylgjur í loftinu. Vitundin ein getur
lesið merkingu úr þessum efnislegu fyrirbærum. Ef til vill mætti orða það
þannig að skáldskapur sé eins konar afhýsi eða viðbygging vitundarinnar,
spegill þar sem hún getur skoðað sjálfa sig utanfrá, rætt við sjálfa sig, á
vissan hátt skapað sig. Jafnframt gerir hann einni vitund kleift að sýna
öðrum hvernig heimurinn lítur út frá sínum sjónarhóli, að ræða við vitund
annarra, að hafa áhrif á hana.
Að vissu leyti er þetta hlutverk allrar orðræðu en skáldskapur er þó
óvenjulegt form hennar, meðal annars vegna sérstaks og náins sambands hans
við vitundina. Hann lýsir vitundinni, setur hana á svið - einkum í
skáldsögum - sýnir samband hennar við raunheiminn eða aðrar vitundir.
Skáldskapur er því tæki í viðleitni mannsins til að skilja sjálfan sig, þekkingar-
form sem fæst við manninn í heiminum og heiminn í manninum, manninn
sem heild. Þetta getur einnig átt við heimspekilega orðræðu, en skáldskapur
er þó frábrugðinn henni að því leyti að hann höfðar til tilfinninga, en ekki
eingöngu til vitsmunanna. Hann krefst mun meiri innlifunar af hálfu
lesandans, og þar af leiðandi túlkandans. Nánar verður fjallað um þessa
sérstöðu skáldskapar seinna í greininni. Eins og er nægir að hafa í huga að
eins og mannshugurinn hefur hann það eðli að vera í heiminum og fjalla um
hann í senn. Á sama hátt og Páll telur að vitneskjan um sérstöðu vitundar-
innar geti leitt sálvísindin út úr þeim ógöngum sem þau eru í, er hugsanlegt að
þessi heildarsýn á skáldverkinu megi leysa vanda bókmenntafræðinnar.
II
En hvernig er unnt að fjalla um bókmenntir án þess að tapa umræddri
heildarsýn? Hér verður því haldið fram að það sé hægt með því að tileinka
sér reglur í umgengni við bókmenntir sem mótast af afstöðu til þess hvort
og þá hvernig bókmenntir geta miðlað sannleika og haft þannig áhrif á sið-
ferðishugmyndir okkar. Grundvöllur þeirra er siðferðisleg afstaða til
textans sjálfs.