Skírnir - 01.04.1991, Side 90
84
KRISTJÁN ÁRNASON
SKlRNIR
Á okkar öld, tímum sérfræðimennsku, er oft stillt upp sem and-
stæðum, ef ekki beinlínis sem ólíkum herbúðum, svonefndum
húmanískum fræðum annars vegar og raunvísindum hins vegar, og
skáldskapnum þá talið ráðlegast að halda sig sem lengst í burtu frá
þeim báðum, einkum þeim síðarnefndu. En áður fyrr, þegar menn
hugsuðu fremur heimspekilega en sérfræðilega, gátu þeir betur
sameinað jafnvel allt þetta þrennt án þess að verulegur brestur yrði í
sálarlífi þeirra. Á tímum Jónasar leitaðist rómantísk heimspeki við að
yfirvinna hina kartesísku skiptingu milli hugveru og hlutveru sem
markaði upphaf nýaldarheimspeki og stefndi að því að skoða
náttúruna sem vélrænt orsakasamhengi er menn gætu á grundvelli
skýrrar rökhugsunar náð valdi yfir.1
En þótt Jónas nálgist að mörgu leyti hina rómantísku afstöðu til
náttúrunnar, standa heimspekiviðhorf hans á talsvert eldra grunni, og
það er fróðlegt að sjá hvernig hann í formála að Náttúrusögu sinni
rekur efni ritsins Timaios eftir Platon, sem lýsir tilurð heimsins fyrir
tilverknað heimssmiðs eins mikils, og lætur þess getið að slíkar
heimspekilegar getgátur (og jafnvel hálfgoðsögulegar) hafi sitt gildi,
þótt þær standi að hans dómi ekki á traustum fótum frá raunvísinda-
legu sjónarmiði, vegna þess að þær skáldlegu hugmyndir sem Platon
grípur til eru, að hans sögn, „fagrar og samtvinnaðar við sannar og
skarplegar íhuganir". Það sem einkum heillar hann virðist vera sú
skipulagshyggja sem þar kemur fram og birtir okkur heiminn sem
endurspeglun guðlegrar skynsemi og skipulags, eða eins og Jónas
orðar það sjálfur: „Hyggileg skoðun náttúrunnar veitir oss hina
fegurstu gleði og anda vorum sæluríka nautn, því þar er oss veitt að
skoða drottins handaverk er öll saman bera vitni um gæsku hans og
almætti.“2 Ut frá þessum hugleiðingum verða hin frægu orð hans að
vísindin efli alla dáð kannski skiljanlegri en ella, en þó er ekki laust við
að hugboð um að vísindaleg náttúruskoðun leiði til vélhyggju og
jafnvel tómhyggju skjóti upp kollinum hjá Jónasi á stundum, allt frá
því að hann orti Physica necessitas þar til er hann þýddi hvatningu
guðleysingjans Feuerbachs í kvæði er nefnist „Ljós er alls upphaf“ til
1 í riti sínu Uber den Humanismus, Frankfurt 1947, skilgreinir og gagnrýnir
Martin Heidegger húmanismann sem grundvöll þessarar afstöðu til náttúrunnar.
2 Ritverk Jónasar Hallgrímssonar III, Svart á hvítu, Rvík 1989, bls 4.