Skírnir - 01.09.2004, Qupperneq 95

brigði, hvort það er æski legt eða mið ur æski legt, fal legt eða mið ur
fal legt o.s.frv., verða óhjá kvæmi lega til við mið, sem mál not and inn
eða mál rækt ar mað ur inn mið ar við þeg ar hann met ur til tekna mál -
notk un sem t.d. góða eða vonda. Þannig verða til greini mörk um
fé lags legt gildi við mið anna. Þetta á við um smátt og stórt í val kost -
um máls ins. Við Ís lend ing ar þekkj um vel um ræðu um þágu falls -
sýki svo kall aða, en til finn ing ar geta ver ið heit ar um hvort skuli
„leyfa“ orða lag eins og mér lang ar. Einnig telja menn rétt ara að
segja lækn ar en læknir ar. Þeg ar um þetta er rætt er nauð syn legt að
hafa við mið um það hvað sé rétt eða rangt og hafa það skráð ein -
hvers stað ar, t.d. í kennslu bók um eða orða bók um.
Hvað varð ar ís lenskt mál sem kerfi snýst um ræða um rétt og
rangt oft ar en ekki um smá at riði í mál notk un. „Þágu fall sýk in“
snýst um ör lít ið at riði í setn inga kerfi máls ins, en hef ur þann kost
að auð velt er að koma auga á dæmi um hana og gefa regl ur um það
hvern ig bæta megi mál notk un ina (sbr. Krist ján Árna son 2003a, sjá
líka Jó hann es Gísla Jóns son og Þór hall Ey þórs son 2003). Kerf is -
lega skipt ir þágu falls sýk in sem sé litlu máli, en fé lags mál fræði lega
er hún mik il væg; hún er ein falt at riði sem hægt er að nota til að
segja til um hvort menn eru „góð ir“ eða „vond ir“ mál not end ur.4
Og dæm ið sýn ir að mik il vægt þyk ir að vita hvað er rétt eða rangt
og hafa um það við mið.
Hjá öðr um þjóð um eru vanda mál in um val á „réttu“ og
„röngu“ máli stærri en hjá okk ur. Al þekkt er að Norð mönn um á
19. og 20. öld var stór kost leg ur vandi á hönd um eft ir að þeir
stofn uðu sjálf stætt ríki og þurftu að koma sér nið ur á norskt rit -
„á vora tungu“ 379skírnir
4 Stund um er tal að um svona ein falda merki miða sem shibbo leth á útlensku. Þetta
orð er feng ið úr Bibl í unni, en í Dóm ara bók inni 12.5–6 seg ir frá því hvern ig Gíle -
aðít ar þekktu Efraímíta, sem þeir áttu í stríði við, á mál far inu: „Gí leaðít ar sett -
ust um Jórd an-vöð in yfir til Efraím. Og þeg ar flótta maður úr Efraím sagði: Leyf
mér yfir um! þá sögðu Gí leaðsmenn við hann: Ert þú „Efraímíti“? Ef hann svar -
aði: „Nei!“ þá sögðu þeir við hann: „Segðu ,Sjibbó let‘. Ef hann þá sagði „Sibbó -
let“, og gætti þess eigi að bera það rétt fram, þá gripu þeir hann og drápu hann
við Jórd anvöð in. Féllu þá í það mund af Efraím fjöru tíu og tvær þús und ir.“ Á
sama hátt er þágu falls sýk in not uð sem ein fald ur mæli kvarði á „rétt“ mál og
„rangt“, þótt við ur lög in séu auð vit að mild ari en seg ir frá hér. Og raun ar virð ast
menn mik ið til hætt ir að kippa sér upp við notk un þágu falls í þeim sam bönd um
sem áður voru tal in óæski leg.