Saga - 2009, Side 59

sá óbóta- og landráðamaður sem lét sig „ólöglega til konungs taka“
og sem fyrr mátti ekki móðga konung á nokkurn hátt.11
Strax árið 1362 féll landráðadómur á Alþingi. Nikulás Broddason
var þá dæmdur „landráðamaður“ á Alþingi, væntanlega fyrir „stór-
mæli“ sem hann hafði látið falla um konung eða fulltrúa hans. Hann
var þó ekki tekinn af lífi fyrr en árið 1384, segir í Flateyjarannál.12
Öllu þekktari í Íslandssögunni urðu „landráðamaðurinn“ Jón Arason
biskup og synir hans, Ari og Björn. kristján III konungur ákærði þá
fyrir drottinsvik þegar þeir neituðu að lúta vilja hans í andlegum og
veraldlegum málum. Þótt þeir væru teknir af lífi án dóms og laga í nóv-
ember 1550 var þetta hinn „réttarfarslegi grundvöllur aftökunnar“
og Íslendingum lærðist að hörð refsing lægi við því að óhlýðnast
konungsvaldinu.13
Næstu aldir var stöku sinnum minnst á lagaákvæði um landráð
á Alþingi. Með Vopnadómi Magnúsar prúða Jónssonar sýslumanns
á Þorskafjarðarþingi árið 1581 voru bændur til dæmis skyldaðir til
að bera vopn og væru ella „sannir landráðamenn ef ei heldur landið
friði fyrir þeirra vangæslu sakir“.14 Í dómi frá árinu 1592 um mál
Bjarna Hrólfssonar, sem hafði meinað Hinriki krag höfuðsmanni að
taka mann til fanga, var vísað í þá landráðasök að liðsinna brota-
mönnum „móti krúnunnar rétt og landsins lögum“, og sama tilvísun
sást í Gripdeildadómi Alþingis tveimur árum síðar.15
Þar að auki kom örugglega fyrir að farið væri ófögrum orðum
um konung og ef slík lastmæli sönnuðust var mönnum voðinn vís. Því
kynntist hinn vestfirski Jón Nikulásson á Alþingi sumarið 1678. Hann
sat þá að sumbli og mun hafa haft það í flimtingum að kristján V
ætti tvö börn framhjá drottningu sinni. Réttað var yfir Jóni, sem bar
við minnisleysi en gat þó ekki tekið fyrir „að hann hafi mátt með
drykkjuskap og brjáluðu viti svoddan segja“. Hann bað guð og hans
hátign fyrirgefningar en var látinn slá sig tvisvar á munninn „sér og
„þeir fólar sem frelsi vort svíkja“ 59
11 Jónsbók, bls. 271 (Réttarbætur: 23), og bls. 93 (kristinn réttur: 5). Sjá einnig Þórður
eyjólfsson, „Refsiréttur Jónsbókar“. Afmælisrit helgað Einari Arnórssyni hæsta-
réttardómara sextugum 24. febrúar 1940 (Reykjavík: Ísafoldarprentsmiðja 1940),
bls. 166–189, hér bls. 181–182.
12 Sjá Gustav Storm, Islandske Annaler indtil 1578 (kristjaníu (osló): Norsk histor-
isk kjeldeskrift-institutt 1888), bls. 358, 363, 410 og 414.
13 Sjá Vilborg Auður Ísleifsdóttir, Siðbreytingin á Íslandi 1537–1565. Byltingin að
ofan (Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag 1997), bls. 262–266.
14 Alþingisbækur Íslands I (Reykjavík: Sögufélag 1912), bls. 442.
15 Sama heimild, bls. 237 og 432.
Saga haust 2009 UMBROT NOTA-1_Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2009 12:44 Page 59