Saga - 2009, Page 196

verulegan texta einstakra handrita frekar en hugsaðan sameiginlegan
texta (helst frumtexta) sem þau séu fulltrúar fyrir. Því er útgáfan
bundin sem mest við eitt handrit, hina veglegu Skarðsbók (frá um
1360).23 en stuðst er við fleiri texta til að lesa í mistök Skarðsbókar -
skrifara,24 auk þess sem birtur er valinn orðamunur, einkum sá sem
einhverju gat breytt um túlkun laganna meðan þau voru í notkun.
Þá eru í viðauka birtar réttarbætur konunga eða viðbótarlöggjöf, til
og með hinum illræmda Stóradómi, svo og samantektir ýmsar úr
Skarðsbók og fyrstu Jónsbókarprentunum, allt í því skyni að sýna
sem mest af því sem menn litu á sem lög á gildistíma Jónsbókar.
Hin bindin fjögur, dómabók eins sýslumanns og prestastefnu-
dómar þriggja biskupa (með viðaukum eða innskotum úr öðrum
heimildum, einkum vísitasíubókum Brynjólfs og bréfabókum Vídalíns
og Þórðar), eru réttarheimildir frá því um og fyrir 1700 og í sjálfu sér
ekki neitt afsprengi alþýðumenningarinnar.25 en málin, sem þarna
koma til dóms, úrskurðar eða umsagnar hjá yfirvöldum ríkis og
kirkju, eru oft og tíðum stórmerkilegur spegill á líf og aðstæður al-
mennings. Að því leyti eru þau ekki fjarlæg tilgangi ritraðarinnar.
en textar þeirra eru í sjálfu sér embættisverk, mál þeirra og ritháttur
líka miklu fjarlægari samtímanum en persónuskrif fyrstu bindanna.
helgi skúli kjartansson196
23 Þótt Skarðsbók sé eitt besta handrit Jónsbókar er á henni sá galli að sex blöð
hafa glatast og líklega ekki til afrit af þeim. Á 16. öld hefur eigandi Skarðsbókar
látið skrifa í skarðið eftir skyldu handriti. Í ættskrá Jónsbókarhandrita skipar
sú eyðufylling annan stað og óæðri en Skarðsbók sjálf og hefði eftir eldri sjón-
armiðum verið matsatriði hvaða handrit teldist besti fulltrúi glötuðu blaðanna.
en eftir aðferð Más er sjálfgefið að fylgja Skarðsbók eins og hún er, einnig á
þessum stað. Annað kennimark nýju textafræðinnar er að samræma mál og rit-
hátt eftir málstigi Skarðsbókar sjálfrar en ekki eftir aldri Jónsbókar.
24 Af því Jónsbók er til í fræðilegri útgáfu með samanburði handrita, og Skarðsbók
auk þess í ljósprentaðri útgáfu, er hér auðvelt að fylgjast með handbragði út-
gefanda. Ég fletti upp ýmsu sem mér fannst skrýtið, sá aldrei annað en full-
komna nákvæmni í lestri handritsins og ekki nema eina hæpna leiðréttingu
(bls. 123). Handritið segir: „Lýsa skal giftingum kvenna og tilgjöfum sinn á tíu
vetrum,“ sem ekki fær staðist en virðist mjög eðlileg ritvilla fyrir „tilgjöfum um
sinn [= einu sinni]“. Önnur handrit hafa hér frábrugðið orðalag og hjálpar ekki
þótt útgefandi skjóti inn orði úr þeim: „á hverjum tíu vetrum“. Svona úrlausn-
arefni eru auðvitað legíó í hverri fornritaútgáfu og ekki tiltökumál þótt hægt
sé að gera ágreining um eitt og eitt.
25 Af áþekkum heimildum eru það einkum Alþingisbækur Íslands (gefnar út af
Sögufélagi í 17 bindum 1912–1990) sem hafa verið aðgengilegar og talsvert
notaðar, og af kirkjunnar vettvangi bréfabækur biskupa, síðast tveggja binda
ritröð, Heimildaútgáfa Þjóðskjalasafns, 1979 og 1983.
Saga haust 2009 UMBROT NOTA-1_Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2009 12:44 Page 196