Saga - 2009, Blaðsíða 234

upphaf sjálfstæðisbaráttunnar og þróun hennar fyrstu áratugina, á dögum
Jóns Sigurðssonar. Hér er því úr miklu efni að moða en vandasamt verk að
greina kjarnann frá hisminu. efnistökin eru líka hefðbundin framan af þar
sem þráður þjóðfrelsishugmynda er rakinn frá Ármanni á Alþingi til Fjölnis -
manna og þaðan til Jóns Sigurðssonar. Vikið er að þeirri „ótrúlegu viður-
kenningu“ (bls. 249) sem Jón hlaut meðal landa sinna frá upphafi síns pólit -
íska ferils, en litlu rými varið til að greina orsakir vinsælda Jóns í ítarlegra
máli enda þótt það mætti vel gera, t.d. á grundvelli rita Lúðvíks kristjánssonar.
Nokkrum sinnum örlar þó á nýtúlkun, t.d. þegar Jónas Hallgrímsson er tal-
inn til „íslenskra þjóðernisfrjálshyggjumanna“ (bls. 253–54), sem hlýtur að
vera viljandi samjöfnuður við danska þjóðernisfrjálshyggju þess tíma. Þáttur
Hilmars Finsens stiftamtmanns í að sveigja stjórnarskrárfrumvarp Dana 1867
í átt að vilja alþingis kemur hér skýrar fram en í mörgum fyrri yfirlitsritum.
Hugmynd hans á alþingi 1873 um að biðja um frjálslega stjórnarskrá frá kon-
ungi fær þá einkunn að hún hafi verið „bráðsnjöll“ (sjá bls. 290–91 og bls.
297–98). Á hinn bóginn er stundum fulllítið gert úr andstöðu við pólitíska
þjóðernishyggju á Íslandi. Þó að það sé rétt að „[a]ldrei kom fram neitt um-
talsvert stjórnmálaafl sem lagðist gegn sjálfkröfunni“ (bls. 311) þá áttu ís-
lensk stjórnmál sinn hægriarm, menn eins og Grím Thomsen og Arnljót Ólafs-
son sem voru andsnúnir pólitískri forystu Jóns Sigurðssonar. Í þessum hluta
er rætt um málvernd og hreintungustefnu í tengslum við pólitíska þjóðern-
ishyggju og er fengur að þeirri umfjöllun (bls. 304–10). einnig verður að taka
fram að víða er greint frá niðurstöðum nýlegra rannsókna, þar sem þeim er
til að dreifa, og er gagnlegt að fá slíkar tilvísanir. Mesti kostur þessarar um-
fjöllunar er hins vegar sá að hún er mjög skýrandi fyrir lesendur (sjá t.d.
töflur á bls. 267, 277 og 299). ekki er þó myndræn framsetning alltaf til bóta;
t.d. er tafla á bls. 287 fullóskýr til að koma að verulegu gagni.
Þriðji hluti kaflans nefnist „Fyrstu spor á lýðræðisbraut“ og er ítarleg
greining á því hvernig stöðugt stærri hluti þjóðarinnar fékk íhlutunarrétt
um málefni hennar, allt frá fyrstu alþingiskosningunum þegar einungis 2%
landsmanna höfðu kosningarétt. Fjallað er um vaxandi lýðræðisstarf al-
mennings á breiðum grundvelli, en það fór m.a. fram á fundum og í fjölmiðlum.
Í þessum kafla er fjallað um verslunarfélög þar sem Gunnar telur þau „einkum
vitnisburð um nýtt hugarfar“ (bls. 346) en þau skiptu ekki sköpum fyrir efna-
hag Íslands. einnig kemur fram að þjóðfrelsishreyfing Íslendinga var ekki
endilega mannréttindahreyfing. Þannig var dönskum lögum um rétt Gyðinga
til að setjast að í ríkinu hafnað 1853 og bænarskrám um trúfrelsi var hafnað
með yfirgnæfandi meirihluta 1863 og 1865. „Það er eins og frelsisboðskapur
áranna um og upp úr 1848 hafi verið að gleymast íslenskum alþingismönnum“
(bls. 349). Umfjöllun um kvenfrelsi, réttindi vinnufólks og frelsi í ástarmálum
veitir þessari niðurstöðu heilmikinn stuðning. Verður að teljast nýjung að
mannréttindamálum sé gefið jafnmikið vægi innan umfjöllunar um sjálfstæðis-
baráttu Íslendinga.
ritdómar234
Saga haust 2009 UMBROT NOTA-1_Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2009 12:44 Page 234