Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Blaðsíða 10

P é t u r G u n n a r s s o n
10 TMM 2010 · 4
Þetta var vandi höfundar á borð við Jean­Paul Sartre á sinni tíð
sem vildi ná til alþýðunnar með gagnrýni sína á borgarastéttina, en
var aðeins lesinn af þeirri sömu borgarastétt. Þegar allt kom fyrir ekki
afklæddist hann jakkafötum, klæddist rúllukragapeysu og hóf að selja
Verkalýðsblaðið á götum úti, en var kannski aldrei fjær því að ná til
verkalýðsins en þá. Þarna eru rof og gjár sem tungumálið náði aldrei að
brúa, m.a. vegna þess að þessi rof og gjár voru í sjálfu tungumálinu.
Það hefði verið furðuleg vindmyllubarátta ef íslenskur höfundur hefði
tekið upp þetta merki, segjum Halldór eða Þórbergur, sem þó voru um
margt samherjar Sartres í róttækum stjórnmálaskoðunum. Ástæðuna
orðar Sigurður Nordal í grein sem ber yfirskriftina „Málfrelsi“ frá árinu
1926.
„… Íslenskan er eina mál, svo að ég viti til, sem hefur það tvennt
til síns ágætis: að vera ræktað menningarmál og óskipt eign allrar
þjóðarinnar. Hér á landi eru engar mállýskur, engin stéttamál, ekkert
almúgamál, ekkert skrílmál …“5
Á stundum getur manni fundist að þessi sérstaða sé núorðið hálfgert
feimnismál, svipað og tvíhöfða kálfur eða sjöfættur hestur. Eða það beri
helst ekki að láta það fara hátt. Ósjálfrátt er maður farinn að finna fyrir
innri ritskoðun varðandi allt sem kann að sérkenna okkur. Er til dæmis
leyfilegt, eins og Adam frá Brimum á 11. öld og Vilhjálmur kardínáli
af Sabína á þeirri 13., að undrast að Íslendingar skyldu á tíma þegar öll
lönd Evrópu lutu kóngi stjórna sér sjálfir með hliðsjón af einum saman
lögum, og það án framkvæmdavalds, það er að segja með eintómum
orðum? Og þetta fyrirkomulag hélt í rúm 300 ár sem verður að teljast
nokkuð góð ending þegar mannasetningar eru annars vegar.
Er of langt gengið að undrast og fagna því langa samhengi sem íslensk
tunga færir okkur, að við skulum geta komist í milliliðalaust samband
við hugsanir og hugarheim forfeðra okkar þúsund ár aftur í tímann –
sem er jú einstætt á evrópsku menningarsvæði, að minnsta kosti?
Áhrifamiklir kenningasmiðir lifa í og hugsa út frá aðstæðum sem eru
rígstéttbundnar að því er varðar tungumálið. Samanber franska mál­
heimspekinginn Roland Barthes sem við inntöku sína í hina virðulegu
menntastofnun Collège de France árið 1977 flutti ávarp þar sem hann
lýsti því yfir að tungumálið væri fasískt. Eða orðrétt: „Tungumálið er
hvorki afturhaldssamt né framfarasinnað; það er einfaldlega fasískt; því
fasismi er ekki að koma í veg fyrir að menn tali heldur að neyða þá til
að tala …“6
Þegar við síðan ætlum að beita þessari nálgun á íslenskar aðstæður
getur okkur fundist við standa með stjörnuskrúfjárn andspænis skrúfu