Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Qupperneq 11

E f é g g æ t i e k k i e l s k a ð þ e s s a þ j ó ð
TMM 2010 · 4 11
með þverrifu. Og þá hefur maður stundum á tilfinningunni að það
gæti verið fagnaðarefni ef hér gæti orðið þróun sem passaði betur við
hugtökin, til dæmis um tungumálið og stéttlægni þess. En menn verða
þá að fara aftur til 18. aldar og hitta Magnús Stephensen að máli sem
vissulega lifði og hrærðist í tungumáli sem var kirfilega bundið yfir­
stétt embættismanna. Málið er bara að það var gerð menningarbylting
á dögum Fjölnismanna og málið sem við tölum er mun nær því máli
sem vinnukona föður Magnúsar talaði, Ingibjörg Jónsdóttir, menn beri
saman Eftirmæli átjándu aldar eftir sama Magnús og Húsfreyjuna á
Bessastöðum, sendibréf Ingibjargar til bróður síns, Gríms Jónssonar.
Það sérkennir sögu okkar að hún er ekki í sama mæli og venjulegast
er um þjóðarsögur samin í réttlætingarskyni fyrir völdum yfirstéttar.
Þvert á móti, sú embættismannayfirstétt sem ríkti hér nærfellt í sjö aldir
aðhylltist allt aðra sögu. Í hennar hugarheimi táknaði 1262 ekki ilpunkt
heldur hápunkt, á undan var villimennskan, á eftir var siðvæðingin með
konungsvaldi og embættismannastiga, umboðum og regluverki. Þetta
var þeirra saga. Með upprisu íslenskrar alþýðu í kjölfar sjálfstæðisbaráttu
er á ný tengt við upphafið, landnámið, sögurnar með svo róttækum hætti
að sjálf íslenskan tekur hamskiptum, mál­ og stíllega er styttra á milli
Sveinbjarnar Egilssonar og Snorra Sturlusonar en Sveinbjarnar Egils­
sonar og Magnúsar Stephensen, sem þó bjuggu undir sama þaki.
Víst er auðvelt og hefur margsinnis verið gert að tiltaka dæmin um
ávexti hinnar stéttlausu íslensku tungu. Hvernig alþýðufólk sem hafði
verið kvalið upp í fátækt og naut lítillar sem engrar formlegrar skóla­
göngu skilaði verkum sem standast alla heimsins mælikvarða: Guð­
mundur Böðvarsson, Tryggvi Emilsson, Málfríður Einarsdóttir …
og reyndar væri freistandi að bæta við vinnukonu Nordalshjónanna í
sendiherratíð Sigurðar í Kaupmannahöfn, Steinunni Eyjólfsdóttur. Af
frásögn að dæma sem hún birti í TMM árið 1984 („19 ára í vist hjá Sigurði
Nordal“) er ekki annað að sjá en hún skrifi hábókmenntalegan texta. En
mig langar að dvelja við annað dæmi sem er að finna í verkinu Lífshættir
í Reykjavík 1930–1940 eftir Sigurð Gylfa Magnússon, gefið út af Menn­
ingarsjóði árið 1985. Þar er m.a. rakin saga Ragnars Jónssonar verka­
manns, sem fæddur var árið 1912, Reykvíkingur í marga ættliði, sonur
einstæðrar verkakonu sem þurfti að láta frá sér systkini Ragnars tvö af
fátæktarsökum. Drengurinn elst upp í mestu slömmum borgarinnar,
Bjarnaborg og Pólunum, er alfarið á eigin vegum á meðan móðir hans
slítur sér út við ræstingar og þvotta, selur blöð, ræður sig í sveit, vinnur
sem sendisveinn og loks verkamaður. Þegar hann festir ráð sitt í byrjun
kreppunnar bætist ómegðin við og hrakningar úr einum leigukjallara í