Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Blaðsíða 50

Á s g e i r F r i ð g e i r s s o n
50 TMM 2010 · 4
sjálfan sig með Asperger­heilkenni. Strax árið 2004 var þessum mönnum
ljóst að milljónir „… Bandaríkjamanna gætu engan veginn greitt hús­
næðislán sín nema því aðeins að verðmæti húsnæðisins hækkaði en það
kallaði á enn meiri lán. Þetta var kjarni málsins. Fasteignaverð þurfti
ekki einu sinni að lækka. Það var nóg að verð fasteigna hætti að hækka
eins mikið og undanfarin ár til þess að fjöldi Bandaríkjamanna yrði
gjaldþrota vegna fasteignalána.“31 Hjarðhegðunin var algjör og blindan
var mest hjá starfsfólki fjármálafyrirtækjanna: „… það fólk sem hann
bjóst við að sæi hinn ömurlega raunveruleika undirmálslánamarkaðar
– fólkið sem stýrði sjóðum sem sérhæfðu sig í viðskipum með hús­
næðisskuldabréf, – var fólkið sem síðast allra sá eitthvað annað en það
hafði séð í áraraðir fram að þessu. Hér var undarleg en engu að síður
bláköld staðreynd á ferð: Því nær sem þú varst markaðnum því erfiðara
var fyrir þig að sjá vankanta hans.“32 Niðurstaða Lewis er dramatísk en
nokkuð afdráttarlaus: „Ímyndunin þurfti að víkja fyrir raunveruleik­
anum á Wall Street árið 2008: Þéttsetið leikhúsið stóð í ljósum logum
og fjöldi manns sat enn í sætunum. Öll stærri fyrirtækin á Wall Street
voru annaðhvort gjaldþrota eða þvæld og lömuð í vafningum gjaldþrota
kerfis. Vandinn var ekki sá að að Lehman Brothers hefði verið leyft að
fara á hausinn. Vandinn var sá að Lehman Brothers hafði fengið að vaxa
og dafna og ná árangri.“33 Hér endurómar skýrsla rannsóknarnefndar
Alþingis: Vandinn var sá að bankarnir fengu að vaxa og dafna. Hin
meinta velgengni var vandinn.
Skilningsleysi, skortur á yfirsýn, ofbirta í augum, ofmat á þekkingu
annarra og blinda á eigin vanþekkingu: allt eru þetta forsendur hjarð­
hegðunar. Dr. Hulda Þórisdóttir skrifar athyglisverðan viðauka við
skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis þar sem hún fjallar um orsakir
og aðdraganda hruns fjármálakerfisins út frá sjónarhóli félagslegrar
sálfræði34. Þar dregur hún fram kenningar um hóphegðun sem lýsir
vel því sem fram fór á fjármálamörkuðum á Íslandi fram til haustsins
2008, – og við lestur bókar Michaels Lewis blasir við að hjarðir sér­
fræðinga og snillinga á Wall Street í New York höguðu sér með sama
hætti.35 Einsleitur hópur karlmanna á svipuðum aldri, með svipaðan
bakgrunn og menntun36 og með litla þolinmæði gagnvart frávikum37,
réð ferðinni. Markmiðadrifin hugsun og staðfestingarskekkjan38 birtist
með sama hætti á öllum fjármálamörkuðum. Markmið allra ein­
staklinganna um gróða beislar hugsunina og stýrir henni inn á tilteknar
brautir og skiptir þá ekki máli hversu mikið eða vel menntaðir ein­
staklingarnir eru og þá ekki heldur hversu þróuð tækin og tólin eru.39
Svo virðist að í langvarandi góðæri lagi viðmiðanir og þröskuldar sig