Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Blaðsíða 123

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2010 · 4 123
er skítsama um peninga – en á þó í römmu verðstríði við keppinauta sína í
smjörlíkinu og vissulega er þá brögðum beitt. Kannski er hann sá ósérplægni
bókaútgefandi sem vill hverju skáldi liðsinna, heldur því blákalt fram að
„bókaútgáfa hefur aldrei verið „business“ á Íslandi“ (37) og lætur sér í léttu
rúmi liggja þótt hann tapi á hverri bók. En um leið er hann sá harði sölumaður
sem semur stóryrtustu auglýsingar sem sést hafa um ágæti íslenskra skáld­
verka. Kannski er hann til í að lána ungu skáldi stórfé svo hann geti keypt sér
bókabúð (82), kannski reistir hann hús yfir Sigurjón Ólafsson myndhöggvara
eins og hendi sé veifað (55). En hann er um leið vís til að setja upp snúð við
efnilegan skjólstæðing, Elías Mar, iðrast þess að hafa skrökvað „girnilegum
verðleikum“ upp á skáldsögu hans sem illa seldist (98). Kannski finnur hann
alltaf á sér hvar fiskur var undir steini í list og skáldskap – „af innbornu næmi“
segir Halldór Laxness í minningargrein um Ragnar (HKL 11). En þó áttar
Ragnar sig ekki á kostum skáldsögunnar Vögguvísu eftir þann sama Elías Mar
og vill helst ekki gefa hana út. Sambúðin við merkishöfunda eins og Davíð
Stefánsson og Gunnar Gunnarsson er oftar en ekki mjög stirð og tortryggni
blandin. Þú stendur ekki við samninga! segir Davíð (208). Gunnar spyr með
nokkrum þjósti: „hvað er orðið af peningunum mínum?“ (115) Þversögn á
þversögn ofan, hvert sem litið er. Ragnar er tilbúinn til að taka konu sína
Björgu í guðatölu (30) og hefur aldrei aðra konu elskað (126) en getur samt ekki
hugsað sér „neitt fyrirlitlegra en að langa ekki að halda framhjá … þess konar
nægjusemi og skortur á forvitni er ekki heilbrigð.“ (125)
Þessu er öllu vel til skila haldið. En svo kemur að þessu: hvaða svör má í
bókinni finna um það, hvað það var sem rak framleiðanda smjörlíkis til meiri­
háttar umsvifa í þágu sannra lista? Var hann sá ósérplægni gagnheili listunn­
andi sem Halldór Laxness hefur lýst við ýmisleg tækifæri? Í minningargrein
um Ragnar segir Halldór: „Hann skipti sér ekki af listamönnum öðruvísi en
sem styrktarmaður. Honum datt aldrei í hug að gagnrýna listamenn; því síður
græða á þeim“ (HKL 11). Sjálfsagt var það rétt hjá Halldóri að Ragnar hafi ekki
gagnrýnt sína skjólstæðinga opinberlega – en bók Jóns Karls segir frá því að
hann gerir það oft í einkabréfum, ekki síst verða þá skáldin og Halldór sjálfur
fyrir barðinu á honum. Var hann uppskafningur og listasnobb eins og svarnir
fjandmenn á borð við Jónas frá Hriflu töldu, sem og ýmsir íhaldssamir nytja­
hyggjumenn sem telja hann „svartan sauð í hjörðinni“, þ.e.a.s. í Sjálfstæðis­
flokknum, „fyrir „dekur“ mitt við unga listamenn“ eins og Ragnar kemst að
orði í bréfi til Bjarna Benediktssonar? Var Ragnar hinn sjálfmenntaði maður
sem vildi púkka upp á sjálfstraustið með því að gera listheiminn skuldbundinn
sér? Með því að seilast til valda í andans ríki? Í bókinni er látið að því liggja að
Sigurði Nordal hafi dottið eitthvað slíkt í hug. Sigurður er látinn mæla við
konu sína orð sem finna má í bréfi til sonar hans Jóhannesar: „Ragnar hefur
vissa vanmetakennd gagnvart menntamönnum, vill ekki sleppa þeirri tilfinn­
ingu að það sé hann sem ráði og þetta er önnur ástæðan til þess að hann getur
heldur sætt sig við menn sem eru heybrækur og að minnsta kosti upp á hann
komnir fjárhagslega“ (127).