Tímarit Máls og menningar - 01.09.2018, Blaðsíða 120

H u g v e k j u r
120 TMM 2018 · 3
um villigötum í rannsóknum mínum á
íslenskum stjórnmálum:
Í fyrsta lagi hafði ég nær algjörlega
litið fram hjá mikilvægu hlutverki
kvenna í stjórnmálum bæði hér og ann-
ars staðar á Vesturlöndum. Í verkum
mínum voru konur eiginlega ekki til. Ég
hafði logið með þögninni.
Í öðru lagi hafði mér yfirsést að við
Íslendingar áttum okkur mjög merki-
lega hefð lýðræðis sem mótaðist um og
eftir aldamótin 1900. Þá fékk íslenskt
lýðræði ekki síst næringu frá frelsisbar-
áttu kvenna. Íslensku lýðræði hnignaði
síðan þegar karlveldið hafnaði réttmæt-
um kröfum kvenna um aukið lýðræði;
barðist m.a. gegn almennu kjörgengi og
kosningarétti kvenna.
Þetta hvottveggja lærði ég af verkum
Auðar Styrkársdóttur, einkum doktors-
ritgerð hennar sem ber heitið: From
feminism to class politics. The Rise and
Decline of Women’s Politics in Reykja-
vík, 1908–1922. Ritgerðin var gefin út
1998.
Ég hef reynt að bæta úr þessum göll-
um í rannsóknum mínum og kennslu
síðustu tvo áratugi. Framlag mitt til
rannsókna á íslenskri kvennabaráttu er í
hreinskilni sagt lítið, mjög lítið. Betur
hefur gengið að rannsaka heildarþróun
íslensks lýðræðis – hvernig þróun þess
gengur í bylgjum. Hversu þróttmikið
íslenskt lýðræði er á vissum tímabilum.
Ég nefni sérstaklega fyrsta áratug 20.
aldar og aðdraganda lýðveldisstofnunar
1942–1944. Íslendingar höfðu meira að
segja þróað merkilega leið til lýðræðis
sem tvinnaði saman beint lýðræði og
fulltrúalýðræði. Landinu skyldi stjórnað
frá degi til dags af Alþingi og ríkis-
stjórn. Mikilvæg mál skyldu hins vegar
leidd til lykta í þjóðaratkvæðagreiðslum.
Þessi samtvinnun beins lýðræðis og
fulltrúalýðræðis sést t.d. glögglega ef við
lítum til ársins 1908. Árið hófst með
glæstum sigri Kvennaframboðs í kosn-
ingum til bæjarstjórnar í Reykjavík
þegar fjórar konur hlutu kosningu, en
kvennahreyfingin lagði ætíð áherslu á
að tengja saman grasrótarstarf og starf í
sveitastjórnum og á Alþingi. Haustið
1908 voru Alþingiskosningar. Samtímis
var þjóðaratkvæðagreiðsla um áfengis-
bann og í kjölfarið samþykkti Alþingi
það. Ýmsir Alþingismenn útskýrðu
atkvæði sitt. Sögðust vera persónulega á
móti áfengisbanni en myndu engu að
síður greiða atkvæði með því. Sannfær-
ing þeirra væri nefnilega að virða ætti
vilja meirihluta kjósenda í þjóðarat-
kvæðagreiðslunni. Í lýðræðisþjóðfélagi
skyldi þjóðarvilji vera æðri þingvilja.
Áfengisbanninu var ekki aflétt með
lögum fyrr en eftir þjóðaratkvæða-
greiðslu árið 1933 þegar meirihlutinn
reyndist því andvígur.
Ísland varð fullvalda 1918 í kjölfar
þjóðaratkvæðagreiðslu og sambandinu
við Dani var slitið og lýðveldi stofnað
eftir þjóðaratkvæðagreiðslu 1944.
Á öðrum tímum er ástand íslensks
lýðræðis fremur dapurlegt – svo vægt sé
til orða tekið. Eða hvað á t.d. að segja
um stjórnarfar þar sem ráðamenn hafa
ekki staðið við hátíðleg loforð allra
stjórnmálaflokka frá 1944 um heildar-
endurskoðun stjórnarskrárinnar? Hunsa
meira að segja niðurstöðu þjóðarat-
kvæðagreiðslu árið 2012 um nýjan sam-
félagssáttmála og nýja stjórnarskrá.
1.desember 2018 verða 100 ár frá
formlegu fullveldi Íslands. Þjóðin verður
þá væntanlega enn án raunverulegs full-
veldis en býr áfram við stjórnarskrá sem
í grundvallaratriðum er byggð á stjórn-
arskrá konungsríkisins Danmerkur frá
1849!
Niðurstaðan er augljóslega að kyrr-
staða lýðræðis er ekki í boði. Annað-
hvort er lýðræðið að eflast eða veikjast.
Lýðræðið gengur í bylgjum eða með
TMM_3_2018.indd 120 23.8.2018 14:19