Tímarit Máls og menningar - 01.09.2018, Blaðsíða 85

„ M a n n k y n s s a g a n s e m s ö g u l e g s k á l d s a g a“
TMM 2018 · 3 85
hafa verið settar fram ýmsar skýringar á honum. Það hefur til að mynda verið
sagt að í bókmenntagreininni leynist uppreisnarfrjókorn sem höfundar geti
ræktað; sömuleiðis hefur verið bent á sérstöðu lesenda sem fáist við hvort-
tveggja í senn framandgervingu og hið vottfesta.36 En einnig hefur verið rætt
um sögulegar aðstæður, bæði þjóðlegar og alþjóðlegar. Í kanadískri bók frá
síðasta áratug er meðal annars nefnt að kanadísk saga hafi verið vanrækt
vegna nýlenduhyggju og að menn hafi í auknum mæli viljað bregðast við
þröngri sýn á hana. Spurningarmerki sem sett hafi verið við þekkingarfræði
og hugmyndafræði sagnfræðinnar hafi líka haft sín áhrif. Sama sé að segja
um eftirþjóðlegu (e. postnational) menninguna sem hafi sennilega lagt rækt
við sögu þjóðarinnar sem einhvers konar uppbót fyrir ástandið á tímum
alþjóðavæðingar. Loks sé ekki loku fyrir það skotið að ýmsir höfundar skrifi
sögulegar skáldsögur af því einu að þær njóta vinsælda.37
Ég held að atriði af þessu tagi geti verið leiðarhnoða til að greina framgang
íslensks sögulegs skáldskapar. Í sömu mund grunar mig að einhverju skipti
að fólk á æ erfiðara með að ná yfirsýn yfir samtímann og leggja hann niður
fyrir sér. Fyrir vikið leiti það til fortíðarinnar sem þegar hefur verið greind
og gera má upp við; svo ekki sé minnst á öryggið sem hið kunnuglega í henni
kann að veita.
IV
Árið 2017 kom út íslensk saga sem sett er niður á 18. öld – þó sumt í frásögn
hennar kunni að byggja á upplýsingum um aðrar aldir. Á titilsíðu er hún
nefnd skáldsaga, sennilega af því að aðalpersónurnar eru hugsmíð höfundar.
Útgefandinn auglýsir hana þó sem sögulega skáldsögu enda fer ekki milli
mála að hún byggir á margvíslegum heimildum. Í henni bregður líka fyrir
sögulegum persónum eins og þeim merkisklerki Þórði í Reykjadal en sér-
stæðar stólræður hans og bæntekningar hafa lifað á vörum Hreppamanna
– og eflaust Tungnamanna líka – allt fram á þennan dag. Hér er um að ræða
sögu Bjarna Harðarsonar, Í skugga drottins. Hún er einkar forvitnileg sem ný-
söguleg skáldsaga er gerir upp við hugmyndir um þekktan sögustað, þ.e.a.s.
Skálholtsstað, en slíkir staðir eiga allajafna sjálfir drjúgan þátt í að skapa
hina viðteknu mynd af sögunni. Aðalpersónur verksins eru leiguliðar Skál-
holts, ekki ráðamenn á staðnum svo að undir eru ekki stóratburðir Íslands-
sögunnar sem ráðast á biskupssetrinu heldur daglegt líf múgamanna – sjálf
undirstaða allra stóratburðanna. Bjarni bregður á það góða ráð að gera stoltu
og orðhvötu nesjastelpuna Maríu – sem kann meira að segja að lesa – að einni
helstu persónunni. Hún hefur alist upp í sókn prestsins í Görðum – sem sé
ögn fjær „skugga drottins“ en flestar aðrar persónur sögunnar og myndar
skemmtilegt mótvægi við þær. Einkar spennandi þætti mér að skoða söguna
alla með það í huga hvernig hún miðlar tilfinningum og hvernig unnið er í
henni með tíma, rými og minni/minningar. Það er sjaldan sem maður stendur
TMM_3_2018.indd 85 23.8.2018 14:19