Tímarit Máls og menningar - 01.11.2018, Síða 78

G u ð r ú n S t e i n þ ó r s d ó t t i r
78 TMM 2018 · 4
Í viðtalinu segir Vigdís einnig að persónur yfirgefi hana aldrei heldur lifi
innra með henni en hún segist halda að slíkar sambúðir séu dæmigerðar fyrir
alla menn: „Það fer ekkert af þessu fólki. Það lifir alltaf í mér. Þetta er gallerí.
Ég held það séu allir með svona gallerí inni í sér.“16 Sambönd af þessu tagi
einskorðast heldur ekki við rithöfunda því lesendur skáldverka geta einnig
myndað sambönd við persónurnar.
Flestir kannast eflaust við að hafa „gleymt“ sér við lestur bókar eða „týnt“
sér í heimi skáldskaparins. Í slíkum tilvikum láta menn oft sem persónurnar
sem þeir lesa um séu alvörufólk – ekki bara persónur heldur mannlíki – og
heimurinn sem þær lifa og hrærast í sé til í raun og veru; þeir leyfa sér með
öðrum orðum að blekkjast af skáldskapnum. Við þess háttar lestur upplifa
lesendur gjarnan tilflutning (e. transportation) í annan heim.17 Þegar slíkt
gerist finnst þeim þeir ekki einvörðungu horfa á skáldaða heiminn úr fjar-
lægð heldur fá þeir einnig á tilfinninguna að þeir séu sjálfir staddir í sögu-
heiminum og upplifa það sem þar gerist eins og þeir væru í þeim heimi sem
við köllum raunverulegan.18 Í þessu ferli samsama lesendur sig oft persónu,
setja sig í hennar spor og upplifa sömu tilfinningar og hún og geta í kjölfarið
skapað einhliða samband (e. parasocial relationship) við persónuna. Sam-
bandið er ein tegund ímyndaðra sambanda og minnir í mörgu á raunveruleg
tengsl manna á milli því lesandi vill skilja persónuna.19 Talið er að samlíðun
lesenda með persónum sé lykilatriði til að svona samband geti myndast.
Ástæða þess að sambandið er kallað einhliða er sú að það getur aldrei
raunverulega orðið gagnkvæmt því persónan getur auðvitað aldrei kynnst
lesandanum.20 Það er misjafnt hversu auðvelt menn eiga með að samsama
sig persónum og skapa sambönd af þessu tagi. Atriði sem talin eru liðka fyrir
samsömun eru til dæmis líkindi lesanda með persónu og eins hvort persónur
eru áhugaverðar, trúverðugar og/eða flóknar. Þá hefur einnig verið nefnt að
ef lesendur hrífist af persónu eigi þeir auðveldara með samsömun og sama
gildi ef hún sé viðkunnanleg.21
Við lestur á skáldskap kynnast lesendur persónum sem þeir myndu annars
ekki kynnast án þess að geta átt von á höfnun; og það sem meira er þeir kynn-
ast þeim hraðar en raunverulegu fólki. Ástæðan er sú að við lesturinn fá þeir
allskonar upplýsingar um persónurnar auk þess sem þeim gefst gjarnan færi
á að skyggnast inn í þanka þeirra, þrár og langanir. Við lesturinn „takast“
lesendur líka á við allskonar vandamál og „lenda“ í vissum aðstæðum. Menn
upplifa semsagt ýmislegt í gegnum bókmenntir og geta þannig sankað að sér
reynslu þó þeir upplifi hana ekki bókstaflega sjálfir.22 Fyrir vikið getur lestur
skáldskapar aukið skilning manna á öðrum í veruleikanum. Engan skyldi því
heldur undra að menn tali gjarnan um þær sem vini sína og kunningja og láti
sem þær séu raunverulegt fólk.23 Margir kannast eflaust líka við að hafa lesið
bók og kynnst persónunum svo náið að þeir sakna þeirra að lestri loknum;
ég efa það til dæmis ekki að margir af minni kynslóð hafi verið spenntir að
TMM_4_2018.indd 78 6.11.2018 10:22