Tímarit Máls og menningar - 01.11.2018, Síða 109

Fa s i s m i f o r t í ð a r o g b l i k u r v i ð s j ó n a r r ö n d
TMM 2018 · 4 109
Fasísk hreyfing stofnuð á Íslandi árið 1933
Ísland á sér, líkt og mörg önnur lönd á uppgangsárum fasisma í aðdraganda
seinni heimsstyrjaldarinnar, sögu um stuðning við eða andúð á fasisma. Hall-
dór Laxness skrifar t.d. á þá leið í smásögu sinni „Ósigur ítalska loftflotans
í Reykjavík 1933“ að Íslendingar skilji ekki hina dýpri merkingu einkennis-
búninga og þaðan af síður virðingarröð þeirra, en sagan birtist í Rauðum
pennum árið 1938.10 Íslendingum er vorkunn og þeir hafa sínar málsbætur í
þessu, segir þar líka og því til skýringar: „Ísland er eina landið í heiminum
þar sem hermenn eru ekki til, og því hefir þessi fátæka þjóð orðið að fara á
mis við þann alkunna dýrðarljóma sem stafar af einkennisbúningum, ásamt
þeim háu titlum og gráðum sem fylgja þessum sérkennilega fatnaði.“11 Enda
fer það svo í smásögunni að vankunnátta kotroskins íslensks pilts um virðu-
leika einkennisbúninga veldur árekstrum milli landans og ítölsku fasistanna
og fara hinir síðarnefndu loks í fússi af landi brott, sármóðgaðir fyrir sína
hönd og Mússólínís.12
Í sögunni beitir Halldór Laxness háði til að deila listilega á fasisma og
reigingslegar táknmyndir hans en reyndar höfðu í raun og veru gerst þau
tíðindi að hér í fásinninu lenti árið 1933 flokkur ítalskra flugvéla og í land
gengu einkennisklæddir liðsmenn Mussolinis. Ólíkt því sem gerðist í smá-
sögu Laxness tóku íslenskir ráðamenn praktuglega á móti flugflota ítalska
fasistaforingjans og þeir höfðu hér hina bestu dvöl. Í frétt Morgunblaðsins af
komu Ítalanna sagði meðal annars um Mussolini: „Hinn samtaka þjóðar-
vilji birtist í einum manni, er talað gat þrótt, kjark og framtíðarhugsjónir í
alla, háa sem lága,“ og væri það „Íslendingum óblandið ánægjuefni að geta á
einum áfangastað orðið sjónarvottar að hinum ítalska stórhug, djörfung og
frama.“ Mannfjöldi safnaðist saman til að taka á móti Ítölunum, „þar á meðal
voru Ásgeir Ásgeirsson forsætisráðherra og Jón Þorláksson borgarstjóri,“
sagði ennfremur.13
Meðal þeirra sem fylgdust með komu Ítalanna var hópur yfirlýstra aðdá-
enda fasismans. „Nokkrir þjóðernissinnar voru og þar í einkennisbúningi
sínum, og heilsaði foringi fararinnar, Balbo hershöfðingi, þeim sérstaklega
alúðlega,“ sagði í Íslenskri endurreisn, málgagni þjóðernissinna.14 Þetta voru
ungir menn sem höfðu fyrr á árinu stofnað samtök sem kenndu sig við þjóð-
ernisjafnaðarstefnu undir kjörorðinu „Ísland fyrir Íslendinga“.15 Þetta var þó
ekki í fyrsta sinn sem hérlendir menn litu ítalska fasista augum. Árið 1927
hitti Helgi Hjörvar, þáverandi kennari, sjálfan El Duche, Benito Musso lini,
þegar Helgi var á ferð á Ítalíu í hópi norrænna kennara. Hittu þeir Mussolini
í móttökuathöfn í ferðinni og hrópuðu að sögn Helga „norrænt húrra fyrir
Ítalíu og Mussolini“ sem á móti kvaddi þá orðalaust með „kveðju fasista,
hinni gömlu rómversku kveðju, beinum armi, upprjettum til hálfs“. „Höfðum
við verið aðvöruð,“ skrifar Helgi áfram, „um það, að vera mætti að hann
sýndi okkur þessa sæmd, og svöruðum við á sama hátt.“16 Helgi kveðst hafa
TMM_4_2018.indd 109 6.11.2018 10:22