Læknaneminn - 01.03.1972, Page 16

16
LÆKNANEMINN
falla, að ekki sé minnzt á, ef tekið
var að sjá á prestum, að um ann-
álsverðan atburð var að ræða. En
slysfarir, eignamissir og lát heldri
manna er rúmfrekt efni annál-
anna. Miðað við fjölda látinna
mun því yfirleitt fara minna fyr-
ir frásögnum annála af hungur-
sóttum en öðrum sóttum, er leggj-
ast jafnt á ríka sem snauða.
í töflu 5 er tekið saman aðalinn-
takið úr skránni um hungursóttir,
að tveim fyrstu öldunum undan-
skildum, sem mjög takmörkuð
vitneskja er um. Taflan ber með
sér, að langflestar og jafnframt
fjölbreytilegastar eru hungursótt-
irnar á 17. og 18. öld, og það hatt-
ar áberandi fyrir frá 16. til 17.
aldarinnar. Þetta stafar að ein-
hverju leyti af því, að heimildir
eru fyllri og meiri fyrir síðustu
tvær aldirnar í töflunni. Sérstak-
lega er heimildum fyrir 12. og 15.
öld áfátt, svo þær tvær aldir eru
ekki sambærilegar við hinar ald-
irnar í töflu 5. Þá einu ályktun,
sem dregin verður um mannfellis-
ár af vaneldi á 12. og 15. öld og
sem einnig á við um 10. og 11. öld,
er, að þau koma fyrir á öllum öld-
unum. Meira vandamál er að meta,
að hve miklu leyti hinar aldirnar
í töflu 5 séu sambærilegar um
gnótt og gæði heimilda. Annála-
ritun er ekki talin hefjast fyrr en
undir lok 13. aldar, svo það verða
vart nema tveir síðustu tugir
hennar, sem í elztu annálunum
(I.—IV.) gætu kallazt samtíma
heimildir. En 14. öldin má heita
öll til í samtíma heimild í hinum
fornu annálum (II—X og N.a.).
Þar á móti kemur, að 13. öldin er
auðug af öðrum sagnfræðiritum,
Sturlungu og biskupa-sögum, svo
í heild munu heimildir um þá öld
ríkulegri en um 14. öldina. Það er
því ekki ástæða til að draga í efa,
að mannfellisárum af vaneldi hafi
raunverulega fjölgað um þriðjung
á 14. öld frá því, sem var á öld-
inni næstu á undan. Þeir annálar,
sem hafa sjálfstætt heimildar
gildi fyrir 16. öld, eru aðallega
VIII og Bisk. a., og fyrir tvo síð-
ustu áratugi hennar Sk., en auk
þess er svo allmargt skjala og
sagnfræðirita frá öldinni, svo það
verður naumast sagt, að sú öld sé
fátæklegri að heimildum en 14.
öldin. Því ber svo ekki að neita,
að það er með ólíkindum, að ekki
skuli minnzt á hettusótt né bráð-
dauða alla 16. öldina, þar sem
þessara kvilla er getið bæði á öld-
unum fyrir og eftir hana. Maður
á bágt með að verjast þeirri hugs-
un, að þar sé heimilda skorti um
að kenna. Það er þó hugsanlegt, að
um hreina tilviljun sé að ræða, því
það er mjög breytilegt, hversu
ítarlega annálar skýra frá sóttum,
sumir segja aðeins, að sótt eða
landfarsótt gangi, aðrir skýra
nánar frá og segja taksótt, hettu-
sótt eða landfarsótt með blóðsótt.
En með það í huga, að eitt mesta
áhugamála annálahöfunda er tíð-
arfarið og áhrif þess á búpening,
vertíð og afkomu manna, þá má
ætla, að meiriháttar mannfellir af
hungri komi yfirleitt til skila, þó
að misbrestur verði á að geta sér-
stakra hungursjúkdóma. Það mun
því mega treysta því, að mann-
fellisárin af vaneldi hafi raunveru-
lega verið færri á 16. öldinni en
þau voru á þeirri 14., og það er
hafið yfir allan vafa, að mikil
fjölgun mannfellisára af vaneldi
verður á 17. og 18. öld, sem eru
nálega jafnar, hvað snertir fjölda
þeirra. Af því sem kom fram hér
að ofan um tilhneigingu annála-
höfunda til að gera minna úr
fjölda þeirra, sem létust úr van-