Læknaneminn - 01.03.1972, Blaðsíða 125

LÆKNANEMINN
109
kvæmlega, og skapaði það ýmsa
erfiðleika í þessum tilraunum og
síðar í sambandi við röntgen-
geislana, eins og nánar mun komið
að. Annars voru tilraunir þessar
hinar merkustu og eðlilegur og
nauðsynlegur undanfari þeirrar
rafeindatækni, sem við búum við í
dag, því að hagnýtur árangur
allra þessara tilrauna og athugana
er undirstaðan undir öllum hinum
mismunandi tegundum katodu-
lampa í mælitækni, sjónvarps-
tækni og á öllum öðrum mælingar-
sviðum og rannsóknarsviðum nú-
tímans. Fróðlegt væri að sökkva
sér enn dýpra niður í sögulegar
forsendur þessara tilrauna, en
frumskilyrði fyrir því að takast
megi að mynda það lofttæmi, sem
nauðsynlegt er til að stýra raf-
eindageislun, eru tilraunir og upp-
götvanir Otto von Guricke frá
Magdeburg, sem einhvern tímann
á miðri 17. öld fann upp lofttæmi-
dæluna, en virkni hennar sýndi
hann með hinni alþekktu tilraun,
sem kennd hefur verið við Magde-
burg. I lok 18. aldar kemur fram
á sjónarsviðið Bretinn William
Morgan, sem telja verður, að fyrst-
ur hafi hagnýtt sér lofttæmi til
rannsóknar á hegðun rafstrauma
og sýndi fram á, að rafstraumur,
sem væri sendur milli tveggja
skauta í lofttæmi, ylli þeim mun
minni ljósrák á leið sinni sem
lofttæmið væri fullkomnara. Hér
var um fyrirbæri að ræða, sem
menn áttu síðar nánar eftir að vita
meiri deili á, það er árekstur
elektrónanna á loftsameindir sem
ljósgjafa, sem enn í dag er undir-
staðan undir t. d. rafleiðni fluor-
ljóslampanna okkar. Hér lögðu
síðan mjög margir eðlisfræðingar
hönd á plóginn á 19. öldinni. Ég
vil aðeins nefna Faraday, Gold-
stein og Hertz. Faraday fullkomn-
aði enn það, sem við í dag mynd-
um kalla katodulampa, og Gold-
stein skýrði 1876 rafeindaflæðið
milli skauta lampans, katodu-
straum. Hertz sýndi fram á eðli
rafsegulhylkjanna (og auk þess
smygi katodugeisla). Eðlisfræðing-
ar 19. aldarinnar fundu í tilraun-
um sínum, sem m. a. beindust að
því að stýra og beygja katodu-
straumunum með notkun mismun-
andi rafsegulsviða, brátt nauðsyn
þess að geta safnað eða beint
katodustraumunum (focusera), og
þannig er það, að 1874 virðist Sir
William Crooks hafa uppgötvað
nauðsyn þess, að katoduskautið
væri innhverft til að safna geisl-
anum betur saman í eina braut
yfir að anoduskautinu, og Sir
Herbert Jackson mun hafa smíðað
fyrsta katodulampann með þessu
lagi skömmu síðar. Allar þessar
uppgötvanir voru vitanlega
Röntgen vel kunnar. Hann hafði
á rannsóknarstofu sinni tækjaút-
búnað í fullu samræmi við þróun
þess tíma. Mönnum var þegar
kunnugt um, að katodugeisli hefði
ljósmögnunaráhrif, fluoriserandi
áhrif á viss efni, og skermar, sem
roðnir voru slíkum fluoriserandi
efnum, voru notaðir við tilraunir.
Hins vegar trufluðust tilraunirn-
ar oft bæði af utanaðkomandi
ljósi og eins af ljósi inni í lamp-
anum, og því var það, að Röntgen
hafði á þeim örlagaríka föstudegi,
8. nóvember 1895, algjörlega hul-
ið katodulampann sinn og allan
tækjabúnað nema vafspenninn með
svörtum ljósþéttum pappír. Þá var
það af tilviljun, að hann uppgötv-
aði, er hann hleypti straumi í
gegnum þennan lampa, að pappa-
plata, sem roðin var kristöllum úr
bariumplatínucyanuri, geislaði, án
þess að á hana félli Ijós frá utan-
aðkomandi ljósgjafa. Hann komst