Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2014, Page 34

Gunnar E. Finnbogason og Halla Jónsdóttir
urinn gæti orðið sjálfráða þar sem hann
gæti sett sér siðferðilegar reglur. Þetta
aðgreindi manninn frá dýrinu sem aldrei
gæti orðið sjálfráða (Kant, 2007, bls. 7-9).
í bók sinni Úber Pedagogik fjallar Kant um
hina uppeldislegu mótsögn (e. the peda-
gogical paradox). Þessi mótsögn snýst
um sjálfræði barna og um leið þörf þeirra
fyrir umhyggju og leiðsögn (Biesta, 2007;
Lövlie, 2007). Mikilvæg spurning í þessu
samhengi er: Hvernig geta böm verið
sjálfráða þegar við vitum að um leið þurfa
þau á umhyggju og leiðsögn að halda?
Kant bendir á ákveðnar lausnir á vand-
anum þegar hann hvetur foreldra til að
leiðbeina börnum sínum en varast að gera
þau að andlegum þrælum, að setja reglur
en skerða ekki um leið frjálsa dómgreind
þeirra (Kant, 2007, bls. 20-21). Menntunar-
hugmyndir Kants grundvölluðust á því að
í allri kennslu ætti að bera virðingu fyrir
barninu og frelsi þess. Þessi áhersla Kants
á sjálfræði barnsins hefur verið gagnrýnd.
Bent hefur verið á að skilningur Kants sé
of sértækur (abstrakt). Aðrir telja að sjálf-
ræðishugtakið sé of óljóst, þ.e.a.s. að það
sé hvorki dygð né leikni og sé því eins og
draugur í kennslustofunni (Ástríður Stef-
ánsdóttir, 2012; Lövlie, 2007).
Það sem barninu er fyrir bestu
í ákvæðinu um að hafa skuli að leiðar-
ljósi það sem barni sé fyrir bestu (3. grein)
segir orðrétt: „Það sem barni er fyrir bestu
skal ávallt hafa forgang þegar félags-
málastofnanir á vegum hins opinbera eða
einkaaðila, dómstólar, stjórnvöld eða lög-
gjafarstofnanir gera ráðstafanir sem varða
börn." Á öðmm stöðum í sáttmálanum er
þetta ákvæði enn frekar undirstrikað en
í ólíku samhengi. í 9. grein er fjallað um
böm, sem ekki búa með báðum foreldrum
sínum, og rétt þeirra til að vera í persónu-
legu sambandi við báða foreldra sína, ef
það er þeim fyrir bestu.
Haugli (2012) bendir á að ákvæðið
um að það sem barni sé fyrir bestu skuli
ávallt hafa forgang í málum er varða það
sérstaklega (3. grein) sé ein af gmndvall-
arstoðum Bamasáttmálans. Hún bendir
einnig á að taka skuli mið af þessu ákvæði
við túlkun á öðmm ákvæðum sáttmálans
og að þetta ákvæði eigi að vera leiðbein-
andi þegar hagsmunir takast á. Því það
getur oft verið erfitt að finna gott jafn-
vægi milli þess að standa vörð um réttindi
barnsins og þeirrar skyldu að vernda það.
Við beitingu á þessu ákvæði þarf að ganga
út frá þörfum og forsendum hvers barns
fyrir sig. Það sem er best fyrir eitt barn þarf
ekki að gilda um annað barn. Það segir sig
sjálft að ef þetta ákvæði á að gilda fyrir
öll börn, á öllum aldri, með ólíkan bak-
grunn, þarf að túlka ákvæðið og taka mið
af ólíkum aðstæðum. Við túlkun á ákvæð-
inu þarf að ganga út frá þeim gildum sem
það gmndvallast á, virðingu fyrir mann-
gildi og mannhelgi barnsins (Bartley, 2001;
Rubenson, 2009).
í sálfræðinni er gerður greinarmunur á
grundvallarþörfum barns og öðmm mikil-
vægum þörfum þess (Gustafsson, 1989;
2011; Sommer, 2010). Það er mikilvæg
forsenda þess að barn þroskist eðlilega
að þessar þarfir séu uppfylltar en verði
misbrestur á þessu getur barnið hlotið
skaða af. Bam hefur gmndvallarþörf fyrir
umhyggju, vernd og stöðugt og varanlegt
samband við fjölskyldu sína. Auk þess
32