Andvari - 01.01.1975, Side 14

12
JAKOB JÓNSSON
ANDVARI
Kom þá brátt í ljós, að ræður hans kváðu við nokkuð annan tón en áður
hafði tíðkazt. Það höfðu verið hér róstusöm ár á sviði trúar og kirkjumála.
Hinir djarfhuga brautryðjendur frjálsra skoðana, Björn Pétursson, séra
Magnús Skaptason, Jón Olafsson og fleiri, höfðu í ofurkappi bardaga-
móðsins mest kappkostað niðurrif bókstafskenninganna og rétttrúnaðar-
játninganna . . . Hér komu nú ræður, sem leituðust við að benda mönnum
á hið nýja verkefni, það að byggja upp, reisa veglegra og trúrra hof á
rústum hinna hrundu halla.“ Og Gísli heldur áfram: „Síra Rögnvaldur
trúði snemma á göfgi hins norræna eðlis, - trúði því, að fleiri ættu helgar
bækur í fórum sínum en Austurlönd, trúði, að hægt væri að leiða einnig
hina íslenzku þjóð út úr eyðimörkinni miklu, hinni trúarbragðalegu og
sálsvæfandi eyðimörk hefðar og erfikenninga" („Fögur er foldin“, bls. 6).
Það er eftirtektarvert, að þegar Gísli lýsir tímamótunum í trú og
menningu þjóðar sinnar, notar hann enn hið sama þema og í frásögninni
um Berurjóður bernsku sinnar, eyðinguna, og ósjálfrátt minna orð hans
á frásagnir annarrar Mósebókar af för Gyðinga til síns fyrirheitna lands,
yfir eyðimerkur og auðnir. Það þema var yfirleitt lífrænt í hugsun og
reynslu Vestur-íslendinga, - að breyttu breytanda. Og enn ein mynd
frá Fornaldarsögum Norðurlanda varð Gísla Jónssyni að tákni þess hlutverks,
sem hann og samverkamenn hans höfðu valið sér. Sú mynd felst í nafninu
,,Heimir“, en svo hét tímaritið, sem Gísli átti mikinn þátt í. Það var
stofnað í maímánuði 1904, og útgefendur voru nokkrir íslendingar i
Vesturheimi. - Séra Rögnvaldur var ritstjóri, en Gisli Jónsson prentari.
Árið 1909 tekur Idið unítariska kirkjufélag við útgáfunni. Þó að svo
héti, að séra Rögnvaldur væri einn ritstjóri, leikur það ekki á tveim tungum,
að fleiri áttu hlut að stefnu hlaðsins og þá ekki sízt Gísli Jónsson. I 6. tbl.
1. árgangs er gerð grein fyrir ástæðunum fyrir útkomu þess. Hn gleggsta
skýringin felst í sjálfu heitinu. Mér þykir líklegt, að ritstjórinn sé höfundur
að greininni, en svo vill til, að í minningarljóði, sem Gísli yrkir við lát
vinar síns, kemur hann einmitt inn á Heimis-líkinguna með svipuðum
hætti og gert er í inngangsgreininni. Það sýnir, að hér hefir verið um að
ræða stefnuskrá, sem Gísli hefir tileinkað sér ævilangt. I kvæðinu (Tímarit
Þjóðræknisfélagsins XXII, 1941, bls. 28) er komizt svo að orði;