Andvari - 01.01.2004, Page 126

124
GUÐRÚN BJÖRK GUÐSTEINSDÓTTIR
ANDVARl
þá um leið alls mannkynsins. Enginn vafi er á að Viðar vinsar kjamann í
hugsun Stephans frá hisminu.
„Samræðuhugmynd Bakhtins“ var „leiðarljós“ Viðars við ritun ævisög-
unnar: „að gefa hinu gleymda líf og byggja brú milli fortíðar og nútímans11.1
Þessari samræðu mun ég taka þátt í með því að athuga nánar hvemig kjam-
inn í hugsun Stephans, sem Viðar vinsar frá hisminu, skilar sér í kveðskapn-
um. Sökum fjölbreytileika og afkasta Stephans í skáldskap, sem Viðar gerir
frábær skil, er af nógu að taka til nánari athugunar, því hugmyndafræðileg
uppreisn Stephans er svo áleitin að hún hefur tilhneigingu til að yfirgnæfa þá
athygli sem aðrir þættir ljóðagerðar hans eiga skilið.
Endurskoðun Stephans á hefðbundnum hugmyndakerfum tekur þó einnig
til formgerðar helstu kvæða hans. Fastheldni Stephans á íslenska skáldskap-
arhefð getur villt sýn á það hvernig hann beindi straumum nýrra hugmynda,
bragarhátta, mælskuhefða og bókmenntagreina inn í gamla farvegi íslenskr-
ar ljóðahefðar, og myndaði þar með iðulega miklu flóknari formgerð en tíðk-
aðist, ekki síst í söguljóðum. A leið til svara við spumingunni hvers vegna
Stephan valdi aðrar leiðir til nýsköpunar en frjálsan og óbundinn hátt mun ég
rekja stuttlega viðbrögð hans við Walt Whitman og T. S. Eliot, og aðgæta svo
hans eigin formgerðartilraunir.
Umfjöllun mín um kvæði Stephans er einkum grundvölluð á skilgreining-
um Mikhails Bakhtins í greinasafninu The Dialogic Imaginahon á merking-
arlegri margröddun og þeim gagnrýna nýsköpunarkrafti sem Bakhtin taldi ná
hámarki í skáldsögum.2 Þær henta sérstaklega vel skrifum Stephans, þar sem
mættust hefðir og hugsun gamla heimalandsins og nýrra heimkynna. Sam-
kvæmt kenningu Bakhtins kemur nýskapandi margröddun jafnan sterkast
fram þegar opnast fyrir nýja menningarstrauma í einangruðu þjóðfélagi og
þegar aukið er í raddir í djúpgerð bókmenntagreinar sem er farin að vera eins
og gömul uppskrift, með því að innlima ytri eða innri einkenni frá öðrum
bókmenntagreinum, rithefðum eða öðrum sviðum málsniðs.
II. „Sporlaust hverfur þú og þjóð þín ...“
Stephan fylgdist grannt með aðdraganda módemismans, varð ljóst fyrr en
mörgum íslendingum hvert stefndi með hefðbundna ljóðagerð, og spyrnti við
fótum. I greininni „Um rím“, sem birtist í Heimskringlu og Öldinni 21. sept.
árið 1892, segir:
Nokkrir hafa spáð því, að dagar ljóðskáldanna væru bráðum taldir og að rímaður kveð-
skapur yrði innan skamms talinn meðal fornleifa bókmenntanna; rímið væri ekki nátt-
úrlegt og óhindraður búningur máls, heldur einstrengings-skorður, sem oft og tíðum