Andvari - 01.01.2004, Side 139

ANDVARI
STEPHAN G. OG MÓDERNISMINN
137
vinsæll þegar smásagan var að ryðja sér til rúms í Bandaríkjunum. Hann
nýtir sér ýmsa kosti hans í mismunandi kvæðum, t.d. til að mynda skörp skil
á milli sín og sögupersóna í „Á rústum hruninna halla“ (1921), og gera
frásögnina þar með ópersónubundnari (III: 198-208). Þar leyfir hann þrenn-
um ólíkum sjónarmiðum á stríðsþátttöku að tala fullum rómi og takast á.
Konan sem rekur frásögnina innan rammans, og ber jafnframt túlkunarbyrð-
ina, hefur samúð með sérhverju sjónarmiði innan sögunnar en aðhyllist á
endanum eindregna andspymu yngri sonarins, sem hann var fangelsaður
fyrir.
Frumtilraun Stephans með bundna rammafrásögn, „Gunnar formaður"
(1882), er nokkru eldri en fyrsta íslenska rammasmásagan, „Sagan af Sigurði
formanni“ (1887), eftir Gest Pálsson, en birtist ekki fyrr en í viðaukinni
útgáfu á Andvökum á 5. áratugnum.19 Kvæði Stephans líkist á engan hátt
sögu Gests, nema titillinn. „Sigurður Trölli“ (1897), sem er einnig bundin
rammafrásögn, kallast aftur á móti augljóslega á við sögu Gests, og túlkar
hana, því Sigurður Trölli berst af sama alefli við að bjarga fólki frá mann-
skæðum náttúruöflum og Sigurður formaður gerir eftir að hafa óviljandi
gengið í lið með illskeyttri nátúrunni við að verða bróður sínum að bana.
í „Gunnari formanni“ veltir Stephan túlkunarbyrði endanlega á persónu
innan sögunnar, en persónugerði aðalsögumaðurinn gegnir fyrst og fremst
því hlutverki að auka á trúverðugleik undirskipaða sögumannsins, Gunnars
formanns, sem var þátttakandi í sögu af hetjudáð sem kom úr óvæntri átt
þegar hann var formaður í verinu (IV: 134-45). í ljóðinu „Milli vita“ (1918)
virkjar Stephan aftur á móti rammafrásöguna sjálfa til hugmyndafræðilegra
samræðna (111:181-90). í opnum ramma kynnir aðalsögumaður hermann sem
unnt var að lappa upp á að loknu stríði, loka búki og höfði, en ævinni eyðir
hann sturlaður, á geðsjúkrahúsi. Dramatísk einræða hermannsins lýsir hins-
vegar sálarástandi hans fyrir, í og eftir stríðið á átakanlegan og sannfærandi
hátt. Aðalsögumaðurinn stofnar til samræðu við samtíma kvæðisins og telur
seint verða lát á styrjöldum á meðan stofnanir eru nýttar til að hylma yfir, en
ekki til að byrgja fyrir þau víti sem gætu orðið til vamaðar öðru stríði.
Hermaðurinn, sem fór fyrstur manna sjálfviljugur í stríðið, endurtúlkar
rammann og eigin gerðir með því að skilgreina sig sem goðsögulegt fórnar-
lamb þöggunar í lok kvæðisins.
VIII. Sögulegt innsœi og nútímavœðing
Efni sem vert er að gera skil varðandi nýsköpun Stephans og samræður við
hefðimar er fjarri því tæmt. Ljóst er að söguljóð hans bera vitni um frumlega
nýsköpun í formgerð, sem er síður auðsæ nútímavæðing á ljóðahefðinni en